Σ Υ Ν Α Ι Σ Θ Η Μ Α Τ Α
μέρος 1ο
ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΚΑΚΗΣ
η ευτυχία ζωγραφισμένη στο πρόσωπο ενός φτωχού παιδιού στην Αφρική.
Εδώ και καιρό μου ζητάνε μέλη των ομάδων «να κάνουμε κάτι για τα συναισθήματα». Δυσκολευόμουν… Ήμουν σε αμηχανία : πώς να κάνεις βιωματικό σεμινάριο για τα συναισθήματα ; «Το συναίσθημα ή το νιώθεις ή δεν το νιώθεις» σκεφτόμουν. «Τα πράγματα είναι ξεκάθαρα και συγκεκριμένα με τα συναισθήματα». Τι σεμινάριο να κάνεις λοιπόν… Και συνεχώς το ανέβαλλα…
Άρχισα όμως να ψάχνω, να διαβάζω, να μελετώ βαθύτερα τα συναισθήματα. Αυτό που διαπίστωνα ήταν πως, όσο διάβαζα, τόσο μπερδευόμουνα, χανόμουνα. Μια απάντηση έβρισκα, δυο ερωτήματα γεννιόντουσαν. Τα πράγματα δεν ήταν καθόλου μα καθόλου ξεκάθαρα, ούτε για μένα ούτε και για τους ειδικούς, τους ψυχολόγους. Οι γνώμες διίσταντο. Ομοφωνία δεν υπήρχε. Εντυπωσιάστηκα. Ώσπου ένα βράδυ, λίγο πριν πέσω για ύπνο, μου ήρθε η ιδέα για τη μορφή που θα πρέπει να έχει το σεμινάριο: Να γνωρίσουμε αυτούς τους τόσο γνωστούς μα και τόσο άγνωστους … γνωστούς μας, τα συναισθήματα. Να προσπαθήσουμε να τα καταλάβουμε … νοητικά (!), να τα οργανώσουμε, να τα ταξινομήσουμε, να τα δούμε σφαιρικά, συνολικά. Στόχος όχι μόνο να τα φωτίσουμε καλύτερα, να τα βάλουμε σε τάξη έξω μας και μέσα μας, αλλά να έχουμε κι έναν απλό συνοπτικό, χρήσιμο οδηγό συναισθημάτων. Και, γιατί όχι ; να δούμε στο τέλος τι συναισθήματα νιώσαμε από αυτό το νοητικό σεμινάριο περί συναισθημάτων. Είμαι πολύ περίεργος να δω τι θα πουν τα μέλη των ομάδων.
Με βοήθησε κι ο στωικός φιλόσοφος Επίκτητος ( 50 – 138 π.Χ. ) που θεωρούσε ότι ο άνθρωπος δυστυχεί, διότι θέλει να ελέγχει και να είναι και δικά του κι αυτά τα οποία δεν εξουσιάζει. Αντιγράφω : «Όσα όντα υπάρχουν γύρω μας, άλλα τα εξουσιάζουμε και άλλα όχι. Εξουσιάζουμε τη γνώμη μας, την ψυχική μας διάθεση, την επιθυμία μας για απολαύσεις, την προσπάθεια να αποφύγουμε άσχημες καταστάσεις, δηλαδή όσο εξαρτώνται από τις προσωπικές μας ενέργειες. Δεν εξουσιάζουμε το σώμα, τα υλικά αγαθά, τη δόξα, τα αξιώματα, δηλαδή όσα δεν αποτελούν δικά μας έργα. Όσα εξουσιάζουμε είναι από τη φύση τους ελεύθερα, ανεξάρτητα, ανεμπόδιστα, εκείνα που δεν εξουσιάζουμε είναι από τη φύση τους ασθενή, υποτακτικά μπορούν εύκολα να αποτραπούν και είναι αλλότρια από εμάς». Το ζητούμενο είναι να βελτιώσει αυτά που εξουσιάζει και τα συναισθήματα ανήκουν σ΄ αυτήν την ομάδα.
Ας ξεκινήσουμε … με ερωτήσεις !
Πόσα είναι τα συναισθήματα ; Ποια συναισθήματα ξέρετε ; Ποια είναι τα βασικά συναισθήματα ; Γιατί τα λέμε έτσι ; Γιατί είναι αυτά τα βασικά κι όχι κάποια άλλα ; Οι συγκινήσεις είναι το ίδιο με τα συναισθήματα ; Σε τι μας χρησιμεύουν τα συναισθήματα ; Κάνουν μόνο καλό ή κάνουν και κακό ; Γιατί ενώ απ΄τη μια μας αρέσουν, απ΄ την άλλη μας τρομάζουν ; Ποιος είναι ο στόχος τους ; Υπάρχουν θετικά κι αρνητικά συναισθήματα ; Είναι άλλο τα αισθήματα, άλλο τα συναισθήματα κι άλλο οι αισθήσεις ; Είναι η χαρά θετικό συναίσθημα κι ο θυμός αρνητικό ; Είναι καλός ή κακός ο φόβος ; Σε τι μας χρειάζεται η αηδία ; Τι σχέση έχει η έκπληξη με το φόβο ; Η αηδία με το θυμό ; Το ενδιαφέρον είναι συναίσθημα ; Ο έρωτας, ο πανικός, η ανασφάλεια είναι συναισθήματα ; Τα συναισθηματικά μηνύματα που στέλνουμε είναι κυρίως λεκτικά ή εξωλεκτικά ; Πώς, πότε «ζωντανεύει» ένα συναίσθημα ; Τι είναι ο αλεξιθυμικός ; Μπορώ να αισθάνομαι διαφορετικά, αντικρουόμενα συναισθήματα την ίδια στιγμή ; Μπορεί ένα συναίσθημα να περιλαμβάνει ή να κρύβει κάποια άλλα ; Το συναίσθημα ορίζει τη σκέψη μας ή η σκέψη το συναίσθημά μας ; Μπορούμε με αυτό που σκεφτόμαστε να αλλάξουμε το συναίσθημά μας ; Τι γίνεται με τα ανέκφραστα συναισθήματα ; Εξαφανίζονται, πεθαίνουν ; Όσο πιο έξυπνος είναι κανείς, τόσο πιο εύστοχα χειρίζεται τα προσωπικά του θέματα ; Ποια είναι η λεκτική, ποια η μη λεκτική, εξωλεκτική επικοινωνία και ποια σχέση έχουν με τα συναισθήματά μας ; Ποια απ΄ τις δύο υπερισχύει ; Πώς ξεχωρίζουμε ένα συναίσθημα από μία κατάσταση ; Υπάρχουν σύγχρονα συναισθήματα ; Υπάρχουν κάποια που στις μέρες μας αποκτούν μεγαλύτερη σημασία ; Πώς ορίζονται τα συναισθήματα ;
Στόχος μου είναι να μην πλατειάσω, εξάλλου υπάρχουν αμέτρητες πληροφορίες στο διαδίκτυο για όποιον θέλει περισσότερες πληροφορίες, αλλά να πω μερικά βασικά, πρακτικά, χρήσιμα, εφαρμόσιμα πράγματα για τα συναισθήματα, να τα δούμε σφαιρικά, συνολικά, που θα μας βοηθήσουν να αυξήσουμε τη συναισθηματική μας νοημοσύνη, το βαθμό διαφοροποίησής μας και την αποτελεσματικότητά μας τόσο στην προσωπική μας όσο και στην επαγγελματική μας ζωή.
Για να πάρω ένα πρώτο feedback και για να δώσω κι έναν ευχάριστο τόνο στο ψάξιμο αυτό ρώτησα την πάνω γενιά, τους πιο «παλιούς», τον πεθερό μου- παππού και την πεθερά μου – γιαγιά να μου πουν γρήγορα κι αυθόρμητα πόσα και ποια είναι τα συναισθήματα.
Γιαγιά και παππούς : Τα παιδιά μας, τα εγγόνια μας, την αγάπη μας, τη φτώχια μας, την κατοχή…
Γιαγιά : Τι νιώθουμε μέσα μας….
Παππούς : Τα συναισθήματά μου τώρα, αυτή τη στιγμή είναι που φύγανε οι κόρες μου με τα παιδιά και η ώρα είναι 12, ώρα φαγητού. Τι θα φάνε ; Πατατάκια ;
Γιαγιά : Νευρίασε ο παππούς ….
Ο παππούς νευρίασε, αλλά εγώ συγκινήθηκα. Δεν μπορούν να τα ονομάσουν, αλλά, κάνουν κάτι καλύτερο, τα βιώνουν, τα ζουν. Κοίτα πόση αγάπη, πόσο νοιάξιμο κρύβεται κάτω από τα λόγια τους, σκέφτηκα από μέσα μου και πήγα να συνεχίσω το γράψιμο.
- Τι είναι το συναίσθημα ; Πώς ορίζεται ;
Διαβάζω στο διαδίκτυο ( Βικιπαιδεία ): «Το συναίσθημα είναι μια σύνθετη υποκειμενική συνειδητή εμπειρία, συνδυασμός νοητικών καταστάσεων, ψυχοσωματικών εκφράσεων και βιολογικών αντιδράσεων του σώματος. Είναι αυτό που ο άνθρωπος «αισθάνεται» όχι ως απλή αίσθηση, αλλά ως κάτι πιο βαθύ, εσωτερικό, που επιδρά στο σώμα του ( π.χ. στους καρδιακούς ρυθμούς ) και την «ψυχή» του και σχεδόν πάντα εκφράζεται ( στο πρόσωπο, στη φωνή, στη στάση του σώματος ) και είναι παρατηρήσιμο από τους άλλους. Συναντάται σε όλα τα θηλαστικά, όχι μόνο στον άνθρωπο. Είναι αποτέλεσμα περίπλοκων ορμονικών επιδράσεων και του ασυνείδητου νου. Είναι πολύ δύσκολο να ελέγχονται με συνειδητή προσπάθεια. Προκαλούν αλλαγή συμπεριφοράς. Στον άνθρωπο πολλές φορές γίνονται αιτία να μην μπορεί να ζει κανείς με λογικά αποδεκτό τρόπο.» Πιο απλά το συναίσθημα είναι μια ψυχική κατάσταση, ευάρεστη ή δυσάρεστη, που οφείλεται σε κάποιο συμβάν ή σε κάποια σκέψη. Προϋποθέτει και συνεπάγεται και μεταβολές στον οργανισμό μας. Να το πω έτσι όπως το βιώνω εγώ : βγαίνει μέσα από όλο το Είναι του ανθρώπου, επιδρά σε όλο του Είναι του ανθρώπου (σώμα μυαλό ψυχή ) και επηρεάζει έως και καθορίζει και τις σχέσεις μας με τους άλλους.
- Ποια είναι τα βασικά συναισθήματα ; Γατί τα λέμε έτσι ; Πόσα είναι ;
Βασικά ονομάζουμε τα συναισθήματα που τα βιώνουν όλοι οι άνθρωποι σε όλους τους πολιτισμούς, φαίνονται προς τα έξω, αντιστοιχούν σε χαρακτηριστικές εκφράσεις του προσώπου, έχουν ως βασικό σκοπό τη βοήθεια στην επιβίωση και στην ανέλιξη, και συνδέονται με παρεκκλίσεις ή / και παθολογίες, όταν φτάνουν σε ανησυχητικό βαθμό. Θα λέγαμε λοιπόν ότι τα συναισθήματα που κερδίζουν αυτό το χαρακτηρισμό είναι 4 + 2, όσες είναι και οι οικουμενικές εκφράσεις του προσώπου μας ( Ekman, 1992 ). Είναι η χαρά, η λύπη, ο θυμός, ο φόβος, η έκπληξη και η αηδία ( αποστροφή ). Κάποιοι ανεβάζουν τον αριθμό σε 8 προσθέτοντας την εμπιστοσύνη και την αναμονή.
η απόγνωση αποτυπωμένη στο πρόσωπο του εφήβου . Από τη γενοκτονία των Παλαιστινίων από τους Ισραηλινούς
Νεώτερες έρευνες έδειξαν ότι, όταν εμφανίζεται για πρώτη φορά η έκφραση, η έκπληξη και ο φόβος δεσμεύουν τους ίδιους μύες. Αυτό ίσως σημαίνει ότι αποτελούν παραλλαγή του ίδιου συναισθήματος. Το ίδιο γίνεται με τον θυμό και την αηδία. Οι ερευνητές θεωρούν ότι 4 είναι τα ανάγωγα συναισθήματα ( χαρά, λύπη, θυμός, φόβος ), τα οποία έχουν βιολογική βάση, ενώ κοινωνικοί λόγοι ώθησαν στις διαφορές που υπάρχουν μεταξύ των συναισθημάτων στο πέρασμα του χρόνου.
Η σύγχρονη εποχή έφερε στην επιφάνεια και κάποια άλλα συναισθήματα που θεωρούνται πλέον πολύ σημαντικά στις μέρες μας και διεκδικούν κι αυτά τον τίτλο του βασικού συναισθήματος. Είναι η αμηχανία, η πλήξη, η κατάθλιψη, η ζήλια, η πλεονεξία, η αγάπη.
Σύμφωνα με την Jessica Griggs ( Το Βήμα ) υπάρχουν και κάποια πιο δυσδιάκριτα, «σκοτεινά» συναισθήματα, όπως τα ονομάζει, τα οποία αποκτούν όλο και μεγαλύτερο ειδικό βάρος συν τω χρόνω. Αυτά είναι η ανάταση, το ενδιαφέρον, η ευγνωμοσύνη, η υπερηφάνεια και η σύγχυση. Η ανάταση για οικοδόμηση εμπιστοσύνης και ενίσχυση – αποκατάσταση προσωπικών σχέσεων. Το ενδιαφέρον για την αύξηση της γνώσης, αυτής καθαυτής, ίσως και ως αντιστάθμισμα στο φόβο, στην «αναβάθμιση» του εαυτού μας, στην προσαρμογή στα νέα δεδομένα της ολοένα και πιο απαιτητικής ζωής μας και για να εστιάζουμε καλύτερα στην πληθώρα των πανταχώθεν πληροφοριών. Η ευγνωμοσύνη χτίζει σχέσεις, φέρνει τις καρδιές πιο κοντά, δημιουργεί θετικούς κύκλους επικοινωνίας, φέρνει αναγνώριση, δικαίωση, ικανοποίηση στις ανθρώπινες σχέσεις. Αυξάνει την κοινωνική αρμονία, βελτιώνει και τις επαγγελματικές σχέσεις. Κάνει καλό και στην υγεία μας παράγοντας θετικές ορμόνες. Η υπερηφάνεια έχει δύο πρόσωπα. Απ΄τη μια η υβριστική υπερηφάνεια, ως αλαζονεία, ματαιοδοξία, έπαρση, υπεροψία κι απ΄ την άλλη η αυθεντική υπερηφάνεια που είναι ευγενική, υγιής, που εκφράζεται με ταπεινότητα. Κλασικό παράδειγμα ο Ηνίοχος των Δελφών που αν και νικητής, βιώνει τη νίκη του με ταπεινότητα . 
Ο Ηνίοχος των Δελφών
Και τέλος η σύγχυση, που, αν και είναι δυσάρεστη, μιας και τα πράγματα δε λειτουργούν σύμφωνα με το δικό μας μοντέλο, μας σπρώχνει να αλλάξουμε, να αποκτήσουμε νέες δεξιότητες, να προσαρμοστούμε στην αντικειμενική πραγματικότητα. Κάποιοι αμφισβητούν τη σύγχυση ως συναίσθημα. Συμφωνώ μαζί τους. Είναι περισσότερο μια κατάσταση, παρά συναίσθημα.