ΑΠΟΨΕΙΣ ΠΕΡΙ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ & ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ
ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΚΑΚΗΣ
Η συμπεριφορά είναι δράση, στιγμιαία παρατηρήσιμη, αλλά φευγαλέα. Ορίζεται ως οποιοδήποτε είδος κίνησης που παρατηρείται σε ζωντανό οργανισμό. Ως τέτοια, η συμπεριφορά μπορεί να έχει αιτία όσο και λειτουργία.
Ο εγκέφαλος είναι ένας ζωντανός ιστός, ένα όργανο του σώματος. Ο εγκέφαλος και η συμπεριφορά διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό, αλλά και σχετίζονται. Κάποτε πιστεύαμε ότι ο εγκέφαλος παίζει ελάχιστο ή και καθόλου ρόλο στην συμπεριφορά. Κάποιοι το πιστεύουν ακόμα και σήμερα. Ωστόσο, ο εγκέφαλος και η συμπεριφορά έχουν εξελιχθεί μαζί : το ένα ευθύνεται για το άλλο, το οποίο ευθύνεται για το επόμενο κ.ο.κ. Ένα κλασικό παράδειγμα του ελέγχου που ασκεί ο εγκέφαλος στη συμπεριφορά είναι και η περίπτωση του Φινέα Γκέιτζ που θα δούμε παρακάτω. Η κατανόηση του τρόπου με την οποία ο εγκέφαλος παράγει τόσο συμπεριφορά όσο και συνείδηση παραμένει ένα μείζον αναπάντητο επιστημονικό ερώτημα.
Τρεις, κλασικές πλέον, θεωρίες προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τα αίτια της συμπεριφοράς :
Α. Ο Αριστοτέλης κι ο μενταλισμός.
Στην αρχαία Ελλάδα πίστευαν ότι ο νους , συνώνυμο του πνεύματος και της ψυχής, είναι υπεύθυνος για τη συμπεριφορά. Στη μυθολογία, η Ψυχή ήταν μια θνητή που την ερωτεύτηκε ο γιος της Αφροδίτης, ο Έρωτας. Η μητέρα εναντιώθηκε στον γάμο, και για να τον διαλύσει, υπέβαλε την Ψυχή σε μια σειρά σχεδόν ακατόρθωτων δοκιμασιών. Η Ψυχή τις εκτέλεσε όλες με αποτέλεσμα να γίνει κι αυτή αθάνατη και να αρθούν οι αντιρρήσεις και να μπορέσει έτσι το ζευγάρι να απολαύσει τον …. έρωτά του.
Ο Αριστοτέλης (384 – 322 π.Χ.) αναφέρεται σ’ αυτόν τον μύθο, όταν υποδείκνυε ότι όλες οι διανοητικές λειτουργίες του ανθρώπου ( σκέψεις, αντίληψη, συναισθήματα, φαντασία, επιθυμία, ηδονή, πόνος, λογική ) παράγονται από την ψυχή του κάθε ατόμου. Η ψυχή, μια άυλη οντότητα – η «ουσία» όπως την αποκαλούσε – κυβερνά τη συμπεριφορά μας και είναι υπεύθυνη για τη ζωή και η αποχώρησή της από το σώμα σηματοδοτεί τον θάνατο. Οι απόψεις του Αριστοτέλη για την ψυχή υιοθετήθηκαν από τον Χριστιανισμό, ο οποίος τις διέδωσε σ’ όλον τον δυτικό κόσμο.
Στ’ αγγλικά ο όρος «mind» (νους) υιοθετήθηκε και για τον όρο «ψυχή».
Η φιλοσοφική θέση ότι ο νους κάθε ανθρώπου δηλ. η ψυχή του, ευθύνονται για τη συμπεριφορά, ονομάζεται μενταλισμός ( νοησιαρχία ) που σημαίνει «του νου».
Β. Ο Descartes και ο δυϊσμός
Ο Rene Descartes ( Καρτέσιος ) ( 1596 – 1650 ) εντόπισε τον νου στον εγκέφαλο ( στην επίφυση ) και σύνδεσε τον νου με το σώμα. Τα θεώρησε ξεχωριστά, αλλά κι αλληλένδετα, «συνδεδεμένα ώστε να δημιουργούν τον άνθρωπο». Η φιλοσοφική του θέση, σύμφωνα με την οποία ο άυλος νους διευθύνει μια υλική μηχανή που λέγεται σώμα και ότι η συμπεριφορά ελέγχεται από τις δύο αυτές οντότητες, ονομάζεται δυϊσμός.
Γ. Ο Δαρβίνος , ο Ουάλλας κι ο υλισμός
Στα μέσα του 19ου αιώνα αναπτύχθηκε μια νέα θεωρία για τον εγκέφαλο και τη συμπεριφορά. Ήταν η θεωρία του υλισμού, της φιλοσοφικής θέσης ότι η έλλογη συμπεριφορά μπορεί να εξηγηθεί πλήρως βάσει των λειτουργιών του εγκεφάλου και του υπόλοιπου ΚΝΣ, χωρίς να χρειάζεται να προσφύγουμε στον άυλο νου. Υποστηρικτές αυτής της θεώρησης ήταν ο Charles Darwin ( 1809 – 1892) και ο Alfred Wallace ( 1823 – 1913), οι οποίοι κατέληξαν στο ίδιο συμπέρασμα, ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον.
Εξέλιξη του εγκεφάλου : Οι εγκέφαλοι αυτών των αντιπροσωπευτικών χορδωτών ( δηλ. έχουν εγκέφαλο και νωτιαίο μυελό ) έχουν πολλές κοινές δομές, δείχνοντας ότι υπάρχει ένα απλό εγκεφαλικό σχέδιο σε όλα τα είδη των χορδωτών. ( Φωτογραφία και λεζάντα από το βιβλίο «Εγκέφαλος & συμπεριφορά, Bryan Kolb & Ian Whishaw, σελ. 23η )
Είχαν παρατηρήσει προσεκτικά τη δομή των φυτών και των ζώων, καθώς και τη συμπεριφορά των ζώων. Παρά την ποικιλομορφία που υπήρχε, τους εξέπληξε ο αριθμός των χαρακτηριστικών που ήταν κοινά και παρουσίαζαν αξιοσημείωτες ομοιότητες σε τόσα πολλά είδη, π.χ. ο σκελετός, οι μύες και τα σωματικά μέλη των ανθρώπων, των πιθήκων και πολλών άλλων ζώων. Οδηγήθηκαν έτσι στην ιδέα ότι οι ζωντανοί οργανισμοί πρέπει να σχετίζονται μεταξύ τους ( ιδέα που ήταν διαδεδομένη και πριν απ’ αυτούς ). Ωστόσο Ο Δαρβίνος, στο βιβλίο του «Περί της καταγωγής των ειδών μέσω της φυσικής επιλογής» ( 1859) πρέσβευε ότι η ποικιλομορφία του βιολογικού κόσμου, θα μπορούσε να είχε εξελιχθεί από κάποιον κοινό πρόγονο. Η αρχή της φυσικής επιλογής του Δαρβίνου θεωρεί ότι τα ζώα διαθέτουν κοινά χαρακτηριστικά, γιατί τα χαρακτηριστικά αυτά περνούν από τους γονείς στους απογόνους τους. Η φυσική επιλογή είναι η θεωρία που εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο εξελίσσονται νέα είδη και πώς τα υπάρχοντα είδη αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου.
Είδος είναι ένα σύνολο οργανισμών που μπορούν να ζευγαρώσουν μεταξύ τους (αλλά όχι με τα μέλη άλλων ειδών) και γεννούν γόνιμους απογόνους. Ένα μπουλντόγκ κι ένα κόκερ σπανιέλ ( φωτο ) διαφέρουν πολύ στην όψη, αλλά έχουν το ίδιο DNA. Ζευγαρώνουν ευχαρίστως και γεννούν γόνιμα κουτάβια. Άρα ανήκουν στο ίδιο είδος. T’ άλογα και τα γαϊδούρια δεν ανήκουν στο ίδιο είδος. Έχουν μεν κοινό πρόγονο, αλλά, συνήθως, δε ζευγαρώνουν, κι αν ζευγαρώσουν, οι απόγονοί τους, τα μουλάρια, είναι στείροι. Άρα οι μεταλλάξεις στο DNA τους δεν περνάνε από το ένα στο άλλο είδος. Τα λιοντάρια, οι τίγρεις, οι πάνθηρες, οι λεοπαρδάλεις, οι ιαγουάροι, τα τσιτάχ, τα πούμα, οι αγριόγατες, ακόμα και οι γάτες αποτελούν διαφορετικά είδη, αλλά ανήκουν στο ίδιο γένος, στο γένος “Panthera” ( αιλουροειδή). ( Τα παράδειγμα είναι από το βιβλίο του Yuval Noah Harari “SAPIENS, μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου” σελ. 16η). Ο άνθρωπος ανήκει στο είδος Sapiens ( σοφός, έμφρων ) στο γένος Homo ( άνθρωπος ).
Ταξινομική ( δηλ. η ονοματοθεσία και ταξινόμηση των ειδών ) των σύγχρονων ανθρώπων . Οι σύγχρονοι άνθρωποι ( Homo sapiens ) είναι το μόνο είδος του γένους των ανθρώπων που έχει επιζήσει. Φωτογρ. από το βιβλίο «Εγκέφαλος & συμπεριφορά, Bryan Kolb & Ian Whishaw, σελ. 19η
Στην πραγματικότητα, οι πίθηκοι δεν είναι οι πρόγονοί μας, αν και όντως έχουμε συγγενική σχέση μαζί τους μέσω ενός κοινού προγόνου, ενός προγόνου από τον οποίο έχουν προέλθει δύο ή περισσότερες γενεαλογικές σειρές ή ομάδες οικογενειών. (όπως παραπάνω, σελ. 19η )
Τα άτομα, των οποίων τα χαρακτηριστικά τα βοηθούν με τον πιο πρόσφορο τρόπο να επιβιώσουν στο περιβάλλον τους, είναι πιο πιθανόν ότι θ’ αφήσουν περισσότερους απογόνους απ’ ότι τα λιγότερο προσαρμοσμένα άτομα.
Μουσείο στη Δανία. Κάπως έτσι, υποστηρίζουν, ήταν ο αρχάνθρωπος, ο πρώτος άνθρωπος.
Η θεωρία του Δαρβίνου είχε σημαντικές επιπτώσεις στη μελέτη του εγκεφάλου της συμπεριφοράς. Στο βιβλίο του «Σχετικά με την έκφραση συναισθημάτων στον άνθρωπο και τα ζώα» υποστηρίζει ότι οι συναισθηματικές εκφράσεις είναι παραπλήσιες στα ζώα και στον άνθρωπο, επειδή τις κληρονομήσαμε από κάποιον κοινό πρόγονο. Αποδεικτικό στοιχείο αποτελεί το εύρημα ότι οι άνθρωποι απ’ όλον τον κόσμο επιδεικνύουν τις ίδιες συναισθηματικές εκφράσεις που αναγνωρίζουν και σε άλλους, όπως φαίνεται π.χ. στο χαμόγελο.
Υπάρχουν πλέον αμέτρητα βιντεάκια στο διαδίκτυο που δείχνουν ζώα να εκφράζουν συναισθήματα αγάπης κι ευγνωμοσύνης, ακόμα και λιοντάρια να συμπεριφέρονται τρυφερά σε ανθρώπους, το ίδιο και αρκούδες, άγρια τσιτάχ που κοιμούνται τρυφερά μαζί με τον φύλακα στο φυλάκιό του, αγελάδες με σκύλους, γάτες με περιστέρια και παπαγαλάκια, πάπια που ταΐζει τα ψάρια της λίμνης, κόκορας που κουβαλά σκυλάκι, κότα που περιθάλπει νεογέννητα γατάκια, σκυλίτσα που θηλάζει γατάκια μαζί με τα κουταβάκια της και τόσα άλλα. Η φωτογραφία όμως που με συγκλονίζει περισσότερο είναι αυτή που βλέπετε παρακάτω : ένας ουρακοτάγκος βοηθάει έναν άνθρωπο να βγει από τον βούρκο που έχει πέσει στη ζούγκλα. Τα ζώα διδάσκουν ανθρωπιά στους ανθρώπους…
φωτογραφία τραβηγμένη στη νήσο Βόρνεο από τον φωτογράφο Anil. Prabhakar
Τα αποδεικτικά στοιχεία ότι ο εγκέφαλος ελέγχει τη συμπεριφορά είναι σήμερα τόσο ισχυρά, ώστε η ιδέα έχει το κύρος θεωρίας, της θεωρίας του εγκεφάλου. Πολλοί άνθρωποι δεν το δέχονται αυτό, διότι το θεωρούν ασύμβατο με τη θρησκεία τους.