ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ – ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ – ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ
ΜΕΡΟΣ 4ο
ΝΕΟΤΕΡΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΝΕΥΡΟΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΚΑΚΗΣ
Σήμερα γνωρίζουμε ότι το αριστερό τμήμα του εγκεφάλου συνδέεται με το δεξιό τμήμα του σώματος, ενώ το δεξιό τμήμα του εγκεφάλου συνδέεται με το αριστερό τμήμα του σώματος και ότι το κάθε ημισφαίριο επεξεργάζεται τις πληροφορίες με διαφορετικό τρόπο. Το αριστερό μαθαίνει με συνειδητό, μεθοδικό τρόπο. Το δεξιό μαθαίνει με έναν υποσυνείδητο, δημιουργικό, διαισθητικό τρόπο. Αυτό σημαίνει ότι για την υποστήριξη της συνολικής λειτουργίας του εγκεφάλου είναι εξίσου σημαντικές και η λογική και η διαίσθηση.
| Α Ρ Ι Σ Τ Ε Ρ Ο Η Μ Ι Σ Φ Α Ι Ρ Ι Ο | Δ Ε Ξ Ι Ο Η Μ Ι Σ Φ Α Ι Ρ Ι Ο |
| Το αριστερό είναι για τη συνειδητή σκέψη, τη λογική ανάλυση – αναλυτική σκέψη, την εξωτερική συνείδηση, τη συγκεντρωτική αντίληψη, τη χρήση γλώσσας, την αίσθηση του χρόνου, τους μαθηματικούς υπολογισμούς. | Το δεξιό ημισφαίριο είναι για την ολιστική αντίληψη, τη σύνθεση, την υποσυνείδητη σκέψη, τον συναισθηματισμό, τη διαίσθηση, τη δημιουργία, την εσωτερική συνείδηση, την πρακτική ευφυΐα, τον αισθησιασμό, τη σύνθεση |
«Ο άνθρωπος χρειάζεται ένα ασφαλές περιβάλλον για να υπάρχει, να μεγαλώνει και να εξελίσσεται. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να υπάρξει και να ευτυχήσει μόνος του. Είμαστε σχεσιακά όντα» αναφέρει ο Ψυχίατρος, Θεραπευτής ομάδας & οικογένειας Γιώργος Γουρνάς στο άρθρο του με τίτλο «Η «Ηθική» της κρίσης και η διαχείρισή της» (περιοδικό ΟΥΤΟΠΙΑ, τεύχος 126, σελ. 47η). Παρακάτω συνεχίζει : «…Από τη στιγμή της γέννησής μας οι πιο σημαντικές σχέσεις συμμετέχουν στη διαμόρφωση των νευρώνων και των νευρωνικών κυκλωμάτων του εγκεφάλου, σύμφωνα με την Διαπροσωπική Νευροβιολογία, τα οποία μας επιτρέπουν να νιώθουμε τους άλλους, τα συναισθήματά τους και μέσα από αυτές τις σχέσεις να αντιλαμβανόμαστε τα δικά μας συναισθήματα και τον εαυτό μας. Οι σχέσεις διαμορφώνουν τους εγκεφάλους μας, καθορίζουν την πορεία μας και ορισμένες σχέσεις συνεχίζουν να γιατρεύουν τον τραυματισμένο μας εαυτό σ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας. Το περιβάλλον επηρεάζει την ανάπτυξη του μυαλού μας, που επηρεάζει τη συμπεριφορά μας, που με τη σειρά της επηρεάζει το περιβάλλον κ.ο.κ. Η Νευροπλαστικότητα ( του εγκεφάλου ) είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται, όταν οι συνδέσεις του εγκεφάλου αλλάζουν ως αποτέλεσμα της επίδρασης των εμπειριών του ανθρώπου».
«Ο εγκέφαλος δηλαδή έχει την ικανότητα να προσαρμόζεται σε διαφορετικές εμπειρίες, μεταβάλλοντας τις περιοχές που ελέγχουν συγκεκριμένες λειτουργίες. Για παράδειγμα, άνθρωποι με ακρωτηριασμένο βραχίονα βρέθηκε ότι εμφανίζουν μια αύξηση στην έκταση του τμήματος του σωματοαισθητικού φλοιού που ελέγχει το πρόσωπο. Όταν δεν υπάρχει το μέλος, το πρόσωπο γίνεται πιο ευαίσθητο.
Πλαστικότητα του εγκεφάλου. Όταν αγγιχθούν ελαφρά τα πρόσωπά τους, οι άνθρωποι που έχουν υποστεί ακρωτηριασμό νιώθουν σαν να τους αγγίζει κάποιος τα χαμένα χέρια τους. (Εγκέφαλος & συμπεριφορά, σελ. 741η)
Ο εγκέφαλος χαρακτηρίζεται επίσης από πλαστικότητα από την άποψη ότι οι συνδέσεις μεταξύ των νευρώνων σ’ ένα δεδομένο λειτουργικό σύστημα συνεχώς μεταβάλλονται ως απόκριση στις εμπειρίες. Αυτό το είδος πλαστικότητας εκδηλώνεται με την ικανότητά μας να μαθαίνουμε από τις εμπειρίες μας και στη συνέχεια στο να ανακαλούμε μαθημένο υλικό.» (Εγκ. & συμπερ., σελ 741η)
Αυτό που ονομάζουμε «ανθρώπινος νους», σύμφωνα με τη θεωρία του επιφανούς ψυχιάτρου – νευροβιολόγου Dr. Daniel Siegel ( διαπροσωπική νευροβιολογία – interpersonal neurobiology ), συνδιαμορφώνεται από την ικανότητα των διαπροσωπικών σχέσεων να μεταβάλλουν και να διαμορφώνουν τη φυσιολογία του εγκεφάλου. Η δομή του εγκεφάλου αλλάζει ανταποκρινόμενη στις εμπειρίες. Πλάθεται βάσει της εμπειρίας. Δημιουργείς, λοιπόν, εμπειρίες στο Νευρικό σύστημα ώστε ν’ αλλάξει θετικά. Νους δε σημαίνει εγκέφαλος. Ο εγκέφαλος είναι μηχανισμός ροής ενέργειας και πληροφορίας. Ο νους (mind) είναι σύνθεση, τρόπος σκέψης.
Ο Siegel δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη συναισθηματική σύνδεση και επικοινωνία μεταξύ γονέων και παιδιών, υποστηρίζοντας ότι η επιτυχία της περνάει μέσα από την αυτογνωσία του γονέα. Έτσι, το να είσαι γονέας δεν είναι απλά ένας ρόλος, αλλά μέρος αυτού που είσαι ως άνθρωπος. Οι γονείς προσφέρουν βιώματα που ρέουν από το νευρικό σύστημα του παιδιού. Με τη συντονισμένη επικοινωνία προάγουμε έναν υγιή νου.
Τα χαρακτηριστικά ενός συνεπούς νου : F.A.C.E.S.
F ευελιξία ( Flexibility )
Α προσαρμοστικότητα ( Adaptability )
C συνοχή – συνεκτικότητα ( Cohesion )
Ε ενέργεια ( Energy )
S σταθερότητα ( Stability )
Σύμφωνα με τον Siegel υπάρχουν 4 είδη συναισθηματικών δεσμών που αναπτύξαμε με τους γονείς μας και παίζουν ρόλο στο τι γονείς θα γίνουμε εμείς οι ίδιοι. Μπορούμε όμως να αξιοποιήσουμε το παρελθόν μας και ν’ αλλάξουμε.
| ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΟΣ ΔΕΣΜΟΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ | ΤΥΠΟΣ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΟΥ ΓΟΝΕΑ |
| Ασφαλής πρόσδεση : Γονείς και παιδιά συντονίζονται | ελεύθερος |
| Αποφευκτική ( ανασφαλής ) πρόσδεση : π.χ. το παιδί έχει ασφαλή σύνδεση με τη μητέρα, αλλά μη ασφαλή με τον πατέρα. Κλαίει κι ο πατέρας δεν του δίνει σημασία, έτσι απλά, όχι από αμέλεια. Έως το 1ο έτος : το παιδί θα προσαρμοστεί σ’ αυτές τις εμπειρίες, αποκλείοντας την ανάγκη για τον πατέρα του, π.χ. θα σταματήσει να κλαίει. Στο μυαλό του παιδιού, ο πατέρας του είναι πλέον άχρηστος. | αποφευκτικός |
| Αμφιθυμική ( αμφίσημη ) πρόσδεση : Ο γονέας ξεχειλίζει από το άγχος ότι δε θα πετύχει ως γονιός, με αποτέλεσμα πότε να τρέχει με μανία να το ταΐσει, και πότε, έτσι απλά, το ταΐζει. Το παιδί μαθαίνει ότι ο πατέρας του είναι νευρικός, αφού κάθε τρία λεπτά φεύγει και ξανάρχεται. Το παιδί κλαίει, γίνεται νευρικό και θα κρεμαστεί πάνω στον πατέρα του, αφού δεν έχει μάθει την ικανότητα να ηρεμεί. Η κατάσταση αυτή θεραπεύεται. | μπερδεμένος |
| Αποδιοργανωμένη πρόσδεση. Π.χ. ο πατέρας φοβίζει και τρομοκρατεί το παιδί. Το παιδί δέχεται ανάμεικτα μηνύματα ( φροντίδας και τρομοκράτησης ) και αποδιοργανώνεται. Από τη μια θέλει προστασία από τον γονέα που είναι πηγή ασφάλειας, αλλά από την άλλη θέλει ν’ αποφύγει την πηγή της τρομοκρατίας ( τον πατέρα ) κι έτσι αποδιοργανώνεται. Νιώθει έντονο άγχος και φόβο. Να τον πλησιάσει ή να φύγει ; Είναι η χειρότερη έκβαση | αποδιοργανωμένος |
Προγνωστικός παράγοντας : η συνέντευξη σύνδεσης των ενηλίκων. Βρίσκουν σε ποσοστό επιτυχίας έως και 75% το είδος σύνδεσης που θα έχει το παιδί με τη μητέρα και τον πατέρα.
Ο καλύτερος προγνωστικός παράγοντας : Πώς ο γονέας δίνει νόημα στη ζωή του. Όχι το τι του συμβαίνει, αλλά πώς το εξηγεί. ( Οι πληροφορίες είναι από την ημερίδα που διοργάνωσε το Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων στην Αθήνα με θέμα «Όταν νιώθει το μυαλό και σκέφτεται η καρδιά, στις 28/9/2009 με ομιλητή τον Daniel Siegel.)
«Η σχέση μας με το περιβάλλον» συνεχίζει ο κ. Γουρνάς, «είναι καθοριστική. Οι ασφαλείς σχέσεις προσφέρουν μία βάση, μία αφετηρία για την εξερεύνηση του κόσμου, αλλά και ένα ασφαλές πλαίσιο την ώρα της απειλής και του κινδύνου. Ο συναισθηματικός δεσμός ( attachment ) είναι μια συμπεριφορά, ένα βιολογικό ένστικτο μέσα από το οποίο το παιδί, ο άνθρωπος, κάθε φορά που αισθάνεται φόβο, αναζητεί μέσα στη σχέση την εγγύτητα και την ασφάλεια. Η ασφαλής και στενή σύνδεση με τα πρόσωπα κύρους ( π.χ. τους γονείς ) αποτελεί πηγή δύναμης και προσωπικής απαρτίωσης. […] Η ανάγκη για συναισθηματικό δεσμό, για συναισθηματική ασφάλεια και σταθερότητα είναι πολύ ισχυρή. Ακόμα και η απλή βλεμματική επαφή αλλάζει τον τρόπο λειτουργίας του εγκεφάλου, λένε οι νευροεπιστήμονες.»
Επιστημονικά ευρήματα υπογραμμίζουν το γεγονός ότι η φύση μάς έχει προγραμματίσει για σχέσεις. Όπως επιβεβαιώνει ένας από τους κυριότερους ερευνητές στον τομέα αυτόν, ο Marco Iacobini της ιατρικής σχολής David Geffen στο U.C.L.A., «δεν είμαστε μόνοι, αλλά είμαστε βιολογικά προγραμματισμένοι και εξελικτικά σχεδιασμένοι να συνδεόμαστε βαθιά μεταξύ μας» ( S. Johnson, Το νόημα του έρωτα, σελ. 111η )
Από την τυχαία ανακάλυψη του νευροφυσιολόγου Giacomo Rizzolatti, του πανεπιστημίου της Πάρμας στην Ιταλία, με έναν θηλυκό πίθηκο μακάκο, βρήκαμε τους κατοπτρικούς νευρώνες, κι έτσι πλέον ξέρουμε τι συμβαίνει και στον νου του άλλου : οι κατοπτρικοί νευρώνες μάς βάζουν μέσα στο σώμα των άλλων, κάνοντάς μας κυριολεκτικά να αισθανόμαστε αυτό που αισθάνονται, μας δίνουν ενδείξεις για τις προθέσεις τους, μας βοηθούν να συντονιστούμε με τους άλλους, να ξέρουμε αυτόματα τι θα κάνει ο αγαπημένος μας άνθρωπος. Κι αυτό χτίστηκε στο διάβα των αιώνων μέσω σχέσεων, αλληλεπίδρασης κι επικοινωνίας.
«Τα σύγχρονα ευρήματα των νευροεπιστημών καταλήγουν σε ένα κοινό συμπέρασμα : ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι εγγενώς προγραμματισμένος να αναζητά τη σύνδεση με τον άλλον. Το πρώτο και κύριο ένστικτο του ανθρώπου, δεν είναι ούτε το σεξ ούτε η επιθετικότητα, αλλά η ανάγκη για σύνδεση με τον άλλον. Η «φτιαξιά» του ανθρώπου είναι ν’ αναπτύσσει σχέσεις, είναι βασική του ανάγκη να χρειάζεται τον άλλον».( Κυρ. Πολυχρόνη – Πρωτοψάλτη, ψυχολόγος –ψυχοθεραπεύτρια, πρώην πρόεδρος της European Family Therapy Association, EFTA, συνεργάτιδα του Α.Κ.Μ.Α, ομιλία της στο πανευρωπαϊκό συνέδριο οικογενειακής θεραπείας, Σεπτ. 2016, Αθήνα ). “There is nothing more terrible for a human being than a lack in response” υπερθεματίζει ο Bachtin. «Δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο για έναν άνθρωπο από την έλλειψη στην ανταπόκριση».
Πάνω στη σχέση γονέα – παιδιού, δασκάλου – μαθητή ακουμπά η όποια πληροφορία και «κάνει νόημα». «Η ζωή», λοιπόν, «είναι σχέση και η σχέση είναι ζωή», όπως, χαρακτηριστικά, μου αρέσει να λέω…
Μπορεί, λοιπόν ο άνθρωπος, συνειδητά πλέον, να αλλάξει την προσωπικότητά του, τη συμπεριφορά του, τις δεξιότητές του. Ο Herman Medow, είναι της πεποίθησης ότι μπορούμε να επανεκπαιδεύσουμε τον εγκέφαλό μας με θετικές εμπειρίες που επιδρούν θεραπευτικά πάνω στις εγκεφαλικές δυσλειτουργίες. ( Herman Medow, Νευροπλαστικότητα : η βιολογία της ψυχοθεραπείας, 2010 ). Τα νευρικά κύτταρα αναγεννιούνται και λειτουργικά και ανατομικά και σχηματίζουν νέες συνάψεις.
Η νευροαπεικόνηση δείχνει ότι ο εγκέφαλος αναπτύσσει βιολογικές αλλαγές ως αποτέλεσμα της μάθησης. Ό,τι εννοούμε ως μάθηση, συνοδεύεται από βιολογικές αλλαγές στον εγκέφαλο. Η επανάληψη παίζει σημαντικό ρόλο.
Κάθε πτυχή της συμπεριφοράς είναι προϊόν δραστηριότητας του εγκεφάλου Άρα, οι θεραπείες συμπεριφοράς, μπορούν πράγματι να μεταβάλλουν τη λειτουργία του εγκεφάλου.
«Αν οι άνθρωποι μπορούν ν’ αλλάξουν τον τρόπο που σκέφτονται και νιώθουν για τους ίδιους ή για κάποιες πτυχές της ζωής τους, αυτή η αλλαγή έχει επέλθει επειδή η «συζήτηση για τα προβλήματά τους» έχει αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο εγκέφαλος. Από μια άποψη λοιπόν οι θεραπείες συμπεριφοράς μπορούν να θεωρηθούν «βιολογικές παρεμβάσεις. Υποβοηθούν και τη φαρμακοθεραπεία, η οποία κάνει τον άνθρωπο πιο δεκτικό στην αλλαγή που επέφεραν οι θεραπείες συμπεριφοράς». ( Εγκέφ. & συμπεριφορά, σελ 699η )
Με βάση την αυτοκατευθυνόμενη νευροπλαστικότητα, εκείνοι που επιθυμούν συγκεκριμένη αλλαγή στη ζωή τους, θα πρέπει να καλλιεργούν το «ποιος θέλω να είμαι, ποιος μπορώ να γίνω» (στο συγκεκριμένο θέμα, στο συγκεκριμένο πλαίσιο, στο συγκεκριμένο timing). Έχουμε λοιπόν και βιολογικά τη δυνατότητα να μην είμαστε ο δοσμένος εαυτός μας, αλλά αυτός που επιλέγουμε να είμαστε και συνειδητά υποστηρίζουμε. . ( Δημ. Καραγιάννης, Αλλάζει ο άνθρωπος; σελ 475η )
Ο εγκέφαλος λοιπόν όχι μόνο δε θεωρείται πλέον ως ένα στατικό, αμετάβλητο, βιολογικά προκαθορισμένο μηχάνημα καταδικασμένο σε σταδιακή παρακμή, αλλά είναι «μια δυναμική λειτουργία εν εξελίξει μέσα στον χρόνο, στις εμπειρίες και τα ερεθίσματα που προσφέρει το περιβάλλον.» ( Δημ. Καραγιάννης, Αλλάζει ο άνθρωπος ; σελ 472η )
Και πόσες εκπλήξεις δε μας επιφυλάσσει για το μέλλον, ευτυχώς- δυστυχώς…