ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ – ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ – ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ
ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΚΑΚΗΣ
Ο ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ
φωτογραφία: από το βιβλίο, «Ασκήσεις για έναν ισορροπημένο εγκέφαλο», Philip Carter & Ken Russell, σελ. 19η
Ο εγκέφαλος είναι το σπουδαιότερο και το μεγαλύτερο τμήμα του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος ΚΝΣ ( Βικιπαίδεια ) και στα σπονδυλωτά βρίσκεται μέσα στο κρανίο. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι μια μάζα από ροζ γκρι ιστό που αποτελείται από 10.000.000.000 νευρικά κύτταρα ( άλλοι λένε ότι πλησιάζει τα 100 δισ. κύτταρα ), το ένα συνδεδεμένο με το άλλο, κι όλα μαζί είναι υπεύθυνα για τον έλεγχο των διανοητικών λειτουργιών. Ο εγκέφαλος και ο νωτιαίος μυελός απαρτίζουν το ΚΝΣ.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι το υπέρτατο επίτευγμα της φυσικής επιλογής. Απείρως πιο περίπλοκος από οποιονδήποτε υπολογιστή, είναι το φυσικό προϊόν εκατομμυρίων ετών εξέλιξης. Έχει μέσο βάρος 1.360 γραμμάρια και είναι περίπου 73% νερό, γι’ αυτό η καλή ενυδάτωση του εγκεφάλου είναι απαραίτητη. Αφυδάτωση της τάξης μόλις του 2% μπορεί να επηρεάσει την ικανότητα του ατόμου να εκτελεί καθήκοντα που αφορούν την προσοχή, τη μνήμη και τις κινητικές δεξιότητες. Πηγή ενέργειας του εγκεφάλου είναι οι υδατάνθρακες και κυρίως η γλυκόζη.
Η βασική λειτουργία του είναι να παράγει συμπεριφορά. Για να γίνει αυτό χρειάζεται πληροφορίες για το χρώμα, το σχήμα, το μέγεθος, την κίνηση κ.ά. Είναι το κέντρο ελέγχου της κίνησης, του ύπνου, της πείνας, της δίψας, κάθε δραστηριότητας που είναι απαραίτητη για την επιβίωση. Επιπλέον, όλα τα συναισθήματα, όπως η αγάπη, το μίσος, η απόλαυση, η επιθετικότητα, ο φόβος, ελέγχονται από τον εγκέφαλο. Επίσης, λαμβάνει κι επεξεργάζεται αμέτρητα σήματα που του στέλνουν άλλα μέρη του σώματος, καθώς και το εξωτερικό περιβάλλον. Πολλές από τις λειτουργίες του παραμένουν ακόμα ένα αίνιγμα. Όσα περισσότερα μαθαίνουμε γι’ αυτόν, τόσο συνειδητοποιούμε πόσα λίγα ξέρουμε.
Ανατομικά αποτελείται από
- το εγκεφαλικό στέλεχος,
- την παρεγκεφαλίδα και
- τον τελικό εγκέφαλο, ( καταλαμβάνει το 85% του συνολικού βάρους του εγκεφάλου. Μέσα του υπάρχει κρυμμένος ο θάλαμος )
Ο εγκέφαλος χωρίζεται από μια κάθετη σχισμή σε δύο ημισφαίρια, το δεξιό και το αριστερό. Το μεσολόβιο ( corpus callosum ) είναι μια μάζα από λευκά νευρικά κύτταρα που ενώνει τα δύο ημισφαίρια και μεταφέρει πληροφορίες από τη μία πλευρά στην άλλη. Στα πιο πολλά άτομα κυριαρχεί το αριστερό ημισφαίριο, πράγμα που εξηγεί γιατί η πλειοψηφία των ανθρώπων είναι δεξιόχειρες. Το κάθε ημισφαίριο έχει διαφορετικές λειτουργίες και ιδιαιτερότητες όπως θα δούμε παρακάτω.
Οι Κινέζοι είχαν προσεγγίσει αυτήν την αλήθεια πριν από χιλιάδες χρόνια. Την ονόμασαν yin και yang, που ήταν οι δύο βασικές αντίπαλες δυνάμεις της αρχαίας κινεζικής σκέψης. Πίστευαν ότι αυτές οι δύο δυνάμεις υπήρχαν σε όλα τα πράγματα και ότι λειτουργούσαν κυκλικά για να παράγουν την αλλαγή. Οι κουκίδες που υπάρχουν μέσα υποδηλώνουν ότι σε κάθε «αρσενικό» υπάρχει ένα τμήμα του που έχει θηλυκά χαρακτηριστικά και το αντίθετο.
Φωτογραφία από το βιβλίο, «Ασκήσεις για έναν ισορροπημένο εγκέφαλο», Philip Carter & Ken Russell, σελ. 9η
Η επιστήμη μάς πληροφορεί ότι χρησιμοποιούμε μόνο το 3% του εγκεφάλου μας. Αυτό είναι το σύνολο των πληροφοριών που είναι διαθέσιμες σε μας ενσυνείδητα. Το υπόλοιπο είναι κρυμμένο στο ασυνείδητο. ( οι παραπάνω πληροφορίες είναι αντιγραμμένες από το βιβλίο «Ασκήσεις για έναν ισορροπημένο εγκέφαλο», Ph. Carter & Ken Russell, εκδ. Σαββάλας,Αθήνα 2004 )
Το μέγεθος του εγκεφάλου έχει υπετριπλασιαστεί ( συγκριτικά με τον Australopithecus afarensis ) κατά την πορεία της εξέλιξης. Με τα 1.360 γραμμάρια βάρους αποτελεί κάτι λιγότερο από το 2% του βάρους του σώματος του ανθρώπου ( βάρους 75 κιλών ), αλλά καταναλώνει το 20 – 25 % του οξυγόνου μας και της ενέργειας ( θερμίδων ), όταν το σώμα βρίσκεται σε κατάσταση ανάπαυσης. Στους πιθήκους καταναλώνει μόνο το 8%. Οι έξυπνοι σκύλοι έχουν 72 γραμμάρια εγκέφαλο, οι ουρακοτάγκοι 370 γραμμάρια, οι φάλαινες 8 κιλά (σε βάρος 13 τόνων).
Η πορεία εξέλιξης του εγκεφάλου. Αριστερά του Australopithecus Arafensis, στη μέση του Homo Erectus και δεξιά του Homo Sapiens. Φωτογρ. από το βιβλίο «Εγκέφαλος & συμπεριφορά, Bryan Kolb & Ian Whishaw, σελ. 29η
«Υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι το μέγεθος του εγκεφάλου του μέσου σάπιενς έχει μειωθεί από την εποχή των τροφοσυλλεκτών. Με τη γεωργία και τη βιομηχανία δημιουργήθηκε «χώρος για βλάκες» ( Yuval Noah Harari, Sapiens, σελ.61η )
Ο πλανήτης μας δημιουργήθηκε πριν από 3,8 – 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια. Οι πρώτες μορφές ζωής εμφανίστηκαν πριν από 1 δισ. χρόνια. Πριν από 700 εκατομμύρια χρόνια εξελίχθηκαν στα ζώα τα πρώτα εγκεφαλικά κύτταρα. Πριν από 250 εκατομμύρια χρόνια εξελίχθηκε ο πρώτος εγκέφαλος. Πριν από 3 – 4 εκατομμύρια χρόνια εξελίχθηκε εγκέφαλος που να μοιάζει κάπως με αυτόν του ανθρώπου. Ο πρώτος εγκέφαλος του σύγχρονου ανθρώπου υπάρχει εδώ και 100 – 200 χιλιάδες χρόνια μόνο. Για την εξελικτική ιστορία αυτό είναι ένα ανοιγοκλείσιμο των βλεφάρων…
«Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αναπτύχθηκε ως απάντηση σε πιέσεις και ευκαιρίες, π.χ. αλλαγές κλίματος, εμφάνιση νέων πηγών τροφής, προσαρμογή της φυσιολογίας και λόγω νεοτενίας ( δηλ. η ωρίμανση καθυστερεί, οπότε ο ενήλικας διατηρεί βρεφικά χαρακτηριστικά)». ( Εγκ. & συμπερ. σελ. 32η )
Τα κύτταρα του εγκεφάλου αποτελούνται από 65% οξυγόνο, 18,5% άνθρακα, 9,5% υδρογόνο, 3,5% άζωτο και σε πολύ μικρότερες ποσότητες από φώσφορο, κάλιο, θείο, Νάτριο και χλώριο. Τα τρία πρώτα αποτελούν περισσότερο από το 90% του κυττάρου. ( Πληροφορίες από το βιβλίο Bryan Εγκέφαλος και συμπεριφορά, KolbIan Whishaw, , εκδ. Πασχαλίδη )
Έχουμε όμως έναν μόνο εγκέφαλο ή μήπως έχουμε περισσότερους ; Όσο ανόητη κι αν ακούγεται η ερώτηση, έχει επιστημονικά αποδεδειγμένη βάση. Ο εγκέφαλός μας είναι … τρισυπόστατος ! Εξελικτικά ιδωμένο, κατά σειρά εμφάνισης, έχουμε τρεις εγκεφάλους :
- τον ερπετοειδή εγκέφαλο ( reptilian brain ),
- τον παλαιοθηλαστικό ( mammalian brain ) ή σπλαχνικό εγκέφαλο ή Μεταιχμιακό σύστημα ( lymbik system) και
- τον νεοθηλαστικό, ανθρώπινο εγκέφαλο ( human brain ) ή σκεφτόμενο εγκέφαλο ή νεοεγκέφαλο (neocortex)
Brain evolution, η εξέλιξη του εγκεφάλου
Ο ερπετοειδής εγκέφαλος είναι το αρχαιότερο μέρος του εγκεφάλου. Εξελίχθηκε πριν από 100 – 200 εκατομμύρια χρόνια. Περιλαμβάνει την παρεγκεφαλίδα και το εγκεφαλικό στέλεχος. Ονομάστηκε έτσι επειδή αναπτύχθηκε πρώτα στα ερπετά. Είναι υπεύθυνος για την ετοιμότητα, την αποθησαύριση, τα ένστικτα της επιβίωσης, της κυριαρχίας, της αναπαραγωγής και για τις βασικές ασύνειδες λειτουργίες όπως η αναπνοή, ο χτύπος της καρδιάς, οι στερεότυπες αντιδράσεις ( φυγή ή μάχη ), για τις ανακλαστικές αντιδράσεις ( π.χ. για να μη μας πατήσει κάποιο αυτοκίνητο ) και τον μεταβολισμό των οργάνων. Είναι υπεύθυνος για τον θυμό, όταν απειλείται, και κυρίως για τον φόβο. Δεν εξελίσσεται, δε μαθαίνει. Κυριαρχεί στη συνείδησή μας, όταν νιώθουμε τυφλή οργή, κρύο ιδρώτα ή μια αυτάρεσκη απάθεια. Η ερπετοειδής συνείδηση είναι ψυχρή, επιθετική, άπληστη και παρανοϊκή. Η συμπεριφορά του είναι ψυχρόαιμη. Από αυτόν βγαίνει και φράση «ψυχρό αίμα». Ο εγκέφαλος αυτός είναι ένας τεράστιος υποδοχέας φόβου, άγχους και πανικού. Οι πράξεις και τα συναισθήματα που νιώθει αναδύονται ως αυθόρμητα αντανακλαστικά, χωρίς καθόλου σκέψη. Πολύ χρήσιμο, όταν βρεθεί μπροστά σου ένα άγριο ζώο. Ώσπου να σκεφτείς και ν’ αποφασίσεις, ….. Χρειάζεται μόνο 60 – 80 χιλιοστά του δευτερολέπτου για να λειτουργήσει το κύκλωμα απειλής. Το κύκλωμα της ασφάλειας χρειάζεται 600 χιλιοστά του δευτερολέπτου για να τεθεί σε λειτουργία.
Το λυμπικό σύστημα ονομάστηκε έτσι από τη λατινική λέξη limbus ( δηλ δακτυλίδι ), επειδή περικλείει το εγκεφαλικό στέλεχος. Περιλαμβάνει την αμυγδαλή ( όπου και καταγράφονται τα συναισθήματά μας από τη γέννησή μας ), τον ιππόκαμπο και τον υποθάλαμο, που θεωρείται ο εγκέφαλος μέσα στον εγκέφαλο. Ονομάζεται «παλαιοθηλαστικός», διότι, πιστεύεται ότι αναπτύχθηκε στα πρώτα θηλαστικά. Είναι αρμόδιο για την επεξεργασία και ρύθμιση των συναισθημάτων, της συναισθηματικής μνήμης και της σεξουαλικής διέγερσης.
Ο νεοεγκέφαλος, χαρακτηριστικό του ανθρώπου ( γι’ αυτό λέγεται και ανθρώπινος εγκέφαλος ) αναπτύχθηκε πριν από 40.000 – 200.000 χρόνια περίπου. Τον συναντάμε στα ανώτερα θηλαστικά, πιθήκους, δελφίνια και ανθρώπους. Επιτηρεί τους δύο άλλους εγκεφάλους Περιλαμβάνει τον cortex και neocortex και είναι υπεύθυνος για την ομιλία, τη σκέψη, την επεξεργασία πληροφοριών, την επίλυση προβλημάτων, τη φαντασία, τη σύνθεση, την καλλιτεχνία, τη δημιουργικότητα, τις συνειδητές πράξεις. Οι διασυνδέσεις του με το μεταιχμιακό σύστημα έκαναν δυνατό τόσο τον δεσμό μεταξύ μητέρας – παιδιού, όσο και τη μακρόχρονη δέσμευση της ανατροφής των παιδιών, κάτι που καθιστά δυνατή την εξέλιξη των ανθρώπων. Είδη που στερούνται νεοφλοιού, όπως τα ερπετά, στερούνται της μητρικής στοργής. Μετά την εκκόλαψη, τα νεογέννητα πρέπει να κρυφτούν, για να μη γίνουν βορά των μεγάλων. Ο φλοιός αναπτύσσεται όσο ζει κανείς, κάτι που θα εξηγήσουμε παρακάτω. Τα νέα ερεθίσματα και η άσκηση του μυαλού είναι πολύ καλά για το αλτσχάιμερ.
Επομένως, έχουμε μέσα μας έναν «κροκόδειλο», ένα «άλογο» κι έναν άνθρωπο !
Φωτογραφία του Michael Appleton των New York Times από τον «εξαιρετικά καταστροφικό» σεισμό των 7 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ , που ισοπέδωσε το Port Au Prince, την πρωτεύουσα της φτωχικής Αϊτής το 2010. Πάνω από 300.000 οι νεκροί. Οι υπόλοιποι λεηλατούσαν περιουσίες νεκρών για να επιβιώσουν, ενώ άλλοι συνελάμβαναν τους δράστες και τους εκτελούσαν επιτόπου. Απόγνωση, αγωνία, θυμός, φόβος κι αποκτήνωση μαζί. Ο reptilian brain σε όλο του το μεγαλείο…
Οι διαφημιστές, οι πωλητές και οι πολιτικοί στοχεύουν συνεχώς στον ερπετοειδή μας εγκέφαλο, για να μας χειραγωγούν και για να μη μας αφήνουν να σκεφτόμαστε ήρεμα και καθαρά. Γιατί τα απαστράπτοντα αυτοκίνητα στις διαφημίσεις και στις εκθέσεις αυτοκινήτων συνοδεύονται από αιθέριες, προκλητικά ντυμένες υπάρξεις; Διότι το πρωτόγονο ένστικτό μας μας λέει ότι, αν αγοράσουμε το υπέροχο αυτό αυτοκίνητο, θα υπερτερούμε σε σχέση με τους άλλους ανταγωνιστές κι έτσι, όχι μόνο θα έχουμε υψηλότερο στάτους στην αγέλη, αλλά θα βρούμε ( πιο ) εύκολα και σεξουαλικό σύντροφο για να ζευγαρώσουμε, ( άρα θα μεταβιβάσουμε και τα γονίδιά μας στην επόμενη γενιά ).
Το σεξ πουλάει, το άγχος, ο φόβος παραλύουν… Όλα μαζί, αποτελούν ένα μη διαχειρίσιμο κοκτέιλ, καθιστώντας τον εγκέφαλό μας ανίκανο να σκεφτεί ορθολογικά και με σύνεση. Όταν ο ερπετοειδής εγκέφαλος έχει πάρει τον έλεγχο, ο σκεφτόμενος εγκέφαλος αδυνατεί να πάρει τα ηνία. Έτσι εξηγείται και γιατί τα παιδιά που έχουν βιώσει τραυματικές καταστάσεις, αδυνατούν να συγκεντρωθούν στο μάθημα και να μελετήσουν. Προέχει η (συναισθηματική) επιβίωσή τους και ορθώς ρίχνουν τα βάρος εκεί. Οι γονείς όμως και οι δάσκαλοι τα πιέζουν, αντί να τους παρέχουν αυτό που χρειάζονται, μια αγκαλιά, ασφάλεια, «ζεστασιά», νοιάξιμο, φροντίδα, αγάπη… Ομοίως, βλέπουμε παιδιά να … απογειώνονται μαθησιακά και κοινωνικά, όταν εισπράξουν ασφάλεια και τη σταθερή, ειλικρινή αυθεντική αγάπη άνευ όρων από τον δάσκαλο.
Γιατί μας βομβαρδίζουν τα τηλεοπτικά κανάλια διαρκώς με αρνητικές και δυσάρεστες ειδήσεις, με τα νέα κρούσματα της covid-19, με τους νεκρούς, με εικόνες τρομοκρατικών επιθέσεων, καταστροφών, σεισμών, πολέμων, θανάτου ; Γιατί σχεδόν όλες οι ειδήσεις στην τηλεόραση είναι αρνητικές και δυσάρεστες ; Πολύ απλά, για να κρατάνε διαρκώς το μυαλό μας και τη συμπεριφορά μας στο άγχος και την αγωνία, άρα στην ευκολότερη χειραγώγηση μιας και είμαστε ευάλωτοι, για να παίρνουν από μας κομμάτια από την ελευθερία μας ( παρέχοντάς μας «ασφάλεια, υγεία, σωτηρία», όπως λένε και η ίδιοι ), με τη δική μας πάντα συναίνεση, και για να μην ασχολούμαστε με τις κομπίνες τους και τα οικονομικά σκάνδαλα : «Εδώ πρόκειται για τη ζωή μου, τι με νοιάζει εμένα, αν έκλεψε ο τάδε υπουργός, αν πούλησαν για ένα κομμάτι ψωμί την Εγνατία οδό, για ένα πινάκιο φακής τα λιμάνια, τ’ αεροδρόμια, τη ΔΕΗ, αν ιδιωτικοποιήσουν και την ΕΥΔΑΠ, αν, αν, αν…» Ο άνθρωπος από αρχαιοτάτων χρόνων, ήταν πρόθυμος να παραχωρήσει ένα κομμάτι από την ελευθερία του, για να νιώθει περισσότερη ασφάλεια. Οι πολιτικοί το γνωρίζουν πολύ καλά…
Βέβαια, τώρα δεν κινδυνεύουμε από τα λιοντάρια και τους κροκόδειλους. Τώρα η κάθε ματαίωση εισπράττεται σαν απειλή του σώματος ή/και του μυαλού μας. Η κάθε αμφισβήτηση της υπόστασής μας, της υπόληψής μας, της αξιοπρέπειάς μας, του ανδρισμού μας, της ευφυΐας μας, ο σαρκασμός, οι βρισιές, τα ειρωνικά γελάκια, η έκφραση και η ματιά που καταδικάζουν, η ύψωση του τόνου της φωνής, η απόρριψη και τόσα άλλα θέτουν σε λειτουργία τον ερπετοειδή μας εγκέφαλο που για να μας προστατεύσει κάνει Φυγή ή Μάχη.
Το κλειδί για να τα ανατρέψεις όλα αυτά είναι να γνωρίζεις πώς λειτουργεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος, να είσαι ενήμερος των δυνάμεων αυτών που υπάρχουν μέσα μας, και, πολύ συνειδητά πλέον, να μην αφήσεις τον ερπετοειδή εγκέφαλο να πάρει τα ηνία. Να πάρεις μερικές αργές, βαθιές αναπνοές. Να κάνεις την αναπνοή σου όσο πιο αργή μπορείς. Να παραμείνεις συνειδητός. Να έχεις προαποφασίσει ότι δε θα σε βρει απροετοίμαστο η επόμενη καταιγίδα κι ότι θα το παλέψεις όσο μπορείς κι ας σε νικήσει κι αυτή τη φορά. Να έχεις σκεφτεί εκ των προτέρων πώς θ’ αντιδράσεις, διότι τη στιγμή που συμβαίνει είναι αδύνατον να το κάνεις, αφού σε κατακλύζει ο φόβος ή ο θυμός. Να παρακολουθείς τα «σινιάλα» από το σώμα σου ( π.χ. ταχυκαρδία, σφίξιμο, ημικρανίες, πονοκέφαλος κ.ά ) . Το σώμα τρέχει πιο γρήγορα από το μυαλό. Να μετακινηθείς από το «πώς αντιδρούσα μέχρι τώρα» στο «πώς θέλω ν’ αντιδρώ από δω και πέρα» και αυτόν τον δρόμο να βαδίζεις εφεξής. Θα σχηματιστεί εκεί που δεν υπήρχε κι ο παλιός σιγά σιγά θα …. χορταριάσει.. Να μιλήσει κι ο φόβος, αλλά να μιλήσει και το μυαλό. Άκουσε τα συναισθήματά σου, μην τα κουκουλώσεις. Να κάνεις τον φόβο σύμμαχό σου, δηλ. ένα ωραίο «καμπανάκι» που σε προειδοποιεί, άρα σε προστατεύει. Το ίδιο και με τον θυμό. Η τεράστια ενέργεια που περικλείει να γίνει ενδυνάμωση, δύναμη αλλαγής. Να πατήσεις το φιδάκι όσο είναι μικρό, πριν γίνει …. ανακόντα και σε καταπιεί… Ένας πολύ καλός προγνωστικός παράγοντας είναι το συναίσθημα. Να το παρακολουθείς. Όσο βρίσκεται μέχρι τα 2/3 της έντασής του, ελέγχεται. Από κει και πέρα σε τραβάει από τη μύτη…
Το καλύτερο βέβαια είναι η πρόληψη και ο προγραμματισμός. Για να αυξήσουμε λοιπόν την ασφάλειά μας καλό θα είναι να προβλέπουμε και να επιβεβαιώνουμε πληροφορίες. Π.χ ο σύζυγος να πει στη σύζυγο ότι «Σήμερα, μάλλον θ’ αργήσω να γυρίσω. Έχουμε πολλή δουλειά» ( πρόβλεψη ) και, εφόσον γίνει κάτι τέτοιο, να τηλεφωνήσει στη σύζυγο και να επιβεβαιώσει ότι θα αργήσει και να της πει την πιθανή ώρα που θα επιστρέψει. (Επιβεβαίωση) Η σύζυγός του όχι μόνο δε θα νιώσει αγωνία και θυμό και δε θα αντιδράσει σπασμωδικά, αλλά θα ηρεμήσει και θ’ ανακουφιστεί. Της αρέσει πού που ο σύζυγος της την νοιάζεται , τη σκέφτεται, τη σέβεται και την υπολογίζει. Το ζητούμενο λοιπόν είναι να συνεργαστούν το μεταιχμιακό σύστημα με τον νεοφλοιό και να πάρουν τον έλεγχο.