Κ Ρ Ι Σ Ε Ι Σ Π Α Ν Ι Κ Ο Υ
ΠΩΣ ΠΡΟΚΑΛΟΥΝΤΑΙ – ΠΩΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΝΤΑΙ
Γενάρης του ’23. Δυο χρόνια με lockdown, covid-19, εμβόλια και τόσα άλλα. Είπα να κάνω ένα τσεκ-απ, γιατί το είχα παραμελήσει μ’ όλ’ αυτά που συνέβαιναν. Πήγα στον παθολόγο μου, μου έγραψε ένα πλήρες τσεκ-απ ( με τρίπλεξ καρδιάς, τεστ κοπώσεως, εξέταση ούρων, αίματος, υπερηχογράφημα, ακτινογραφία θώρακος κτλ.) , πήγα κατόπιν στο διαγνωστικό κέντρο κι έκανα τις εξετάσεις, χαλαρός μεν, αλλά και με μια μικρή δόση ανησυχίας για το τι θα δείξουν οι εξετάσεις.
Βγήκαν τ’ αποτελέσματα. Τα πάω στον γιατρό μου, όλα φαίνονταν εντάξει, όμως η χοληστερίνη ήταν αρκετά ανεβασμένη : «Νίκο, πρέπει λίγο να προσέξεις τη διατροφή σου, όχι πολλά λιπαρά και να περπατάς μισή ώρα κάθε μέρα. Για να δούμε, τι λέει και το τεστ κοπώσεως : Οπ ! Θετικός σε στεφανιαία νόσο! Αυτό μας ανησυχεί πολύ. Υπάρχει κίνδυνος εμφράγματος….»
Έχασα τη γη κάτω από τα πόδια μου, χλώμιασα, το στόμα μου στέγνωσε. Με δυσκολία ψιθύρισα : «Και τώρα τι κάνουμε, γιατρέ ;» «Χρειάζεται στεφανιογραφία για να βεβαιωθούμε. Πρώτα όμως να σε δει ένας ειδικός καρδιολόγος.»
Έφυγα πολύ συννεφιασσμένος. Η αρχική έκπληξη, το αρχικό πάγωμα, έδωσαν τη θέση τους σε αρνητικές σκέψεις : «Κι αν έχω κάτι ; Κι αν πάθω κάτι ; Αν πεθάνω, τα παιδιά μου θα μείνουν ορφανά…». Κρύος ιδρώτας μ΄ έλουσε… Ευτυχώς όμως που, ως μέλος ψυχοθεραπευτικής ομάδας και ως ψυχοθεραπευτής, δεν επέτρεψα στον εαυτό μου να με κυριεύσουν αυτές οι αρνητικές ιδέες : «Μπράβο, Νίκο», είπα στον εαυτό μου, «που έκανες προληπτικά αυτό το τσεκ-απ. Τουλάχιστον ό,τι και να είναι, δε θα σε βρει εξαπίνης, έχεις τον χρόνο να το πολεμήσεις.» Και μ’ αυτόν τον τρόπο μειώθηκαν οι καρδιακοί παλμοί μου.
Πήρα τηλέφωνο τον ειδικό καρδιολόγο. Μου είπε πως πρέπει να με δει άμεσα. Το βράδυ της Τσικνοπέμπτης, 16 Φεβρουαρίου, αντί να τσικνίζω με την οικογένειά μου, ήμουν ξαπλωμένος στο κρεβάτι του πόνου. Η ενδελεχής εξέταση του γιατρού επιβεβαίωσε το λόγου το αληθές : χρειαζόμουν οπωσδήποτε στεφανιογραφία. Η πιθανότητα για μπαλονάκι στην καρδιά ήταν ιδιαίτερα αυξημένη. Το Πάσχα και η Μεγάλη εβδομάδα είχαν έρθει για μένα πιο νωρίς φέτος….
Η καθημερινότητά μου έγινε δύσκολή. Ύπνο ξεκούραστο δεν έκανα. Το φαγητό που έτρωγα δεν το έτρωγα, με έτρωγε. Μια κατήφεια κυριαρχούσε. Ευτυχώς στα ραντεβού μου με τους δικούς μου θεραπευόμενους κατάφερνα να είμαι απόλυτα συγκεντρωμένος στο Εδώ και Τώρα κι έτσι δε σκεφτόμουν τον δικό μου Γολγοθά… Εργασιοθεραπεία…
Ο εαυτός μου αρνιόταν να το δεχτεί. «Άρνηση», σκέφτηκα. Αναμενόμενη στην αλλαγή. Το σύστημα αντιστέκεται στην αλλαγή αναζητώντας την ομοιόσταση, την παλιά, γνώριμη, οικεία ισορροπία του. «Νίκο, έχεις μικρά παιδιά, άσε τ’ αστεία», είπα στον εαυτό μου. Θα πας και θα την κάνεις. Κι αν χρειαστεί θα κάνεις και το στεντ…»
Εφαρμόζοντας μία βασική μου αρχή, τη «μέθοδο των τριών» όπως την έχω ονομάσει, πήγα και πήρα και μια τρίτη γνώμη από εναλλακτικό γιατρό που κάνει ρεογραφία. Είδε τις εξετάσεις μου και μου είπε κι αυτός ότι χρειάζομαι οπωσδήποτε στεφανιογραφία. Βγήκα από το γραφείο του θολωμένος μεν, αποφασισμένος όχι μόνο να κάνω την εξέταση, η οποία είχε προγραμματιστεί σε μερικές μέρες σε δημόσιο νοσοκομείο, αλλά να βάλω και μπαλονάκι, κάτι που το θεωρούσα δεδομένο, μετά τα αποτελέσματα των εξετάσεων και τα λεγόμενα των γιατρών.
Κι άρχισα να προετοιμάζω τον εαυτό μου για να κουβαλήσω τον σταυρό μου… Δυο μέρες πιο πριν ενημέρωσα την εκπαιδευτική και τη θεραπευτική μου ομάδα ότι η συνάντηση ματαιώνεται για τον προαναφερθέντα λόγο κι ακύρωσα όλα μου τα ραντεβού και τις δραστηριότητες. Η ανταπόκριση από τα μέλη ήταν συγκινητική. Όλοι μου στέλναν τις ευχές τους και την αγάπη τους. Έδιναν κουράγιο σε αυτόν που τους δίνει κουράγιο…
Την παραμονή, την ώρα του γεύματος ενημέρωσα και τις κόρες μου. Προσπάθησα να είμαι χαλαρός και άνετος : «Κορίτσια, όπως πάω το αυτοκίνητο και του κάνουν έλεγχο και επισκευή αν χρειαστεί, έτσι κι εγώ, αύριο θα μπω στο νοσοκομείο που έχουν ειδικά μηχανήματα, να μου κάνουν έναν έλεγχο. Το σώμα μας είναι το «μεταφορικό μέσο» μας και πρέπει κι αυτό να το φροντίζουμε. Θα μείνω ένα βράδυ μέσα για να με παρακολουθήσουν. Εσείς θα συνεχίσετε κανονικά όλες σας τις δραστηριότητες, σχολείο, διάβασμα, αγγλικά, τα πάντα.» Φαίνεται ότι τα είπα αρκετά πειστικά, διότι δεν έφεραν αντιρρήσεις κι ούτε είχαν πολλές απορίες. Δεν τους έδωσα αναλυτική εξήγηση, δεν ήθελα να τα φορτώσω με αγωνία που δεν τους αναλογεί…
Ξάπλωσα το μεσημέρι για να χαλαρώσω. Πού τέτοια τύχη…. Πήρα ένα βιβλίο να διαβάσω. Δεν έμπαινε τίποτα στο κεφάλι μου, το παράτησα. Σηκώθηκα και βγήκα για περπάτημα, μπας και χαλαρώσω, αλλά, μάταιος ο κόπος: οι αρνητικές σκέψεις δεν έβγαιναν από το μυαλό μου, όσο κι αν προσπαθούσα να τις αναπλαισιώσω.
Γύρισα, έκανα το μπάνιο κου, ετοίμασα το βαλιτσάκι μου, κάθισα με την οικογένειά μου για να τους χορτάσω όσο μπορούσα περισσότερο. Κοιτούσα τα παιδιά μου, λες και ήταν η τελευταία φορά… «Νίκο, είσαι υπερβολικός.» είπα μέσα μου, «είναι απλά μια μικροεπέμβαση, είναι για καλό σου, τόσοι και τόσοι την έχουν κάνει, είναι υπόθεση ρουτίνας για τους γιατρούς», αλλά, όσο κι αν προσπαθούσα να το εκλογικεύσω, τα συναισθήματα της αγωνίας και του φόβου με κατέκλυζαν. Το μυαλό μου είχε κολλήσει…
Ξάπλωσα να κοιμηθώ, αλλά ο ύπνος δεν ερχόταν να με λυτρώσει. Κοιτούσα και ξανακοιτούσα το ρολόι. Ο χρόνος είχε διασταλεί, δεν περνούσε με τίποτα. Οι αρνητικές σκέψεις με είχαν κυριεύσει. Η καρδιά μου άρχισε να χτυπά σαν τρελή. Κόντευε να σπάσει… Οι καρδιακοί μου παλμοί είχαν αυξηθεί πολύ : «Παθαίνω έμφραγμα ! Πεθαίνω !», σκέφτηκα . Η κατάσταση φαινόταν ανεξέλεγκτη. Παρακάλεσα την καρδιά μου να αντέξει μερικές ώρες ώσπου να πάω στο νοσοκομείο : «Τουλάχιστον να πάθω το έμφραγμα στο νοσοκομείο, όχι τώρα» σκέφτηκα. Τίποτα…. Κανένα αποτέλεσμα.
Τότε, μέσα στην απελπισία, τον φόβο και τον πανικό μου επιστράτευσα το τελευταίο μου όπλο : « Νίκο, πρέπει να αλλάξεις σκέψη, να σκέφτεσαι κάτι άλλο. Κάν’ το ! Τώρα !» Και τα κατάφερα ! Έφερα στο μυαλό μου μια δύσκολη περίπτωση με μια οικογένεια που με επισκέπτεται αυτόν τον καιρό και δυσκολεύομαι πολύ να βρω μια λύση. Άρχισα να θυμάμαι τα λόγια τους, να κάνω αναλύσεις, να προσπαθώ να βρω πώς θα διαχειριστώ την όλη υπόθεση, να πάρω αποφάσεις.»
Και κάπως έτσι κατάφερα και ξεγέλασα το μυαλό μου, όχι μόνο να κοιμηθώ, αλλά να γλυτώσω και την κρίση πανικού… Όσο για την εξέταση, ένιωθα σαν τον Χριστό που πήγε 40 ημέρες στην έρημο να προετοιμαστεί για τα επερχόμενα γεγονότα. Έτσι κι εγώ, προετοιμάστηκα να περάσω μέσα από τους φόβους μου και τις αγωνίες μου για να ανταπεξέλθω στη δύσκολή δοκιμασία που με περίμενε. «Η ανάσταση προϋποθέτει τη σταύρωση… Η άνοιξη έρχεται πάντα μετά τον χειμώνα… Πονάει η ψυχή όταν ψηλώνει, τραγουδά η Μποφίλιου» σκεφτόμουν… Τα λόγια του Νίτσε που τα έκανε τραγούδι ο Πορτοκάλογλου, έρχονταν και ξανάρχονταν συνεχώς στο μυαλό μου : «Ό,τι δε σε σκοτώνει, σε κάνει πιο δυνατό». Τα σιγοτραγουδούσα στην αίθουσα αναμονής του νοσοκομείου για να δίνω κουράγιο στον εαυτό μου. Οι συμπάσχοντες ασθενείς που ήταν δίπλα μου με κοίταζαν περίεργα… Εγώ όμως είχα καταφέρει να προετοιμάσω τον εαυτό μου για το δύσκολο εγχείρημα. Περιέργως, μια ηρεμία επικρατούσε στην ψυχή μου εκείνες τις στιγμές…
Μπήκα στο χειρουργείο…. Όλοι, γιατροί, νοσοκόμοι, βοηθοί μού συμπεριφέρονταν υπέροχα, με πολλή ζεστασιά και ανθρωπιά, κάτι που με βοήθησε πολύ… Γδύθηκα από τη μέση και πάνω, ξάπλωσα, μου κάνανε τοπική αναισθησία, ο γιατρός – νέο παλικάρι – μου ενέπνεε απόλυτη εμπιστοσύνη, μου μιλούσε καθ’ όλη τη διάρκεια της επέμβασης, ήταν πολύ φιλικός…. Κάναμε και χιούμορ για τα χάλια του φετινού Ολυμπιακού στο πρωτάθλημα και την Ευρώπη. Πόσο με βοήθησαν τ’ αστεία αυτά ! Κατάφερα και γέλασα…. Το μυαλό μου όμως ταξίδευε…. Έφερα μπροστά μου τα χαμογελαστά προσωπάκια των παιδιών μου, της Ιριδούλας και της Μαριάννας. Θυμήθηκα όμορφες στιγμές που ήταν γεμάτες χαρά κι αγάπη. Η καρδιά μου γαλήνευε…. Μου έδιναν κουράγιο κι ελπίδα να αντέξω τη σταύρωση…
Η δική μου περίπτωση μας δίνει την ευκαιρία να δούμε βήμα βήμα πώς δημιουργούνται , αλλά και πώς αντιμετωπίζονται οι κρίσεις πανικού. Ας τα πάρουμε απ’ την αρχή :
Αρχικά έχουμε ένα ερέθισμα, μια πληροφορία, μια σκέψη, μια εικόνα. Η πληροφορία στέλνεται στο αντίστοιχο κέντρο του εγκεφάλου, ο οποίος την αποκωδικοποιεί και την καταγράφει ως απειλή. Κι εδώ αρχίζει το κακό. Εφόσον καταγράφεται ως απειλή, συναισθήματα ταραχής, αγωνίας, φόβου κατακλύζουν το κέντρο Φυγής ή Μάχης ( flight or fight) του εγκεφάλου, ο οποίος στέλνει αδρεναλίνη σε όλο το σώμα, για να αντιμετωπίσει την κατάσταση απειλής.
Η αδρεναλίνη προκαλεί σωματικά συμπτώματα μέσω του αυτόνομου νευρικού συστήματος, του τμήματος εκείνου που δεν είναι υπό συνειδητό έλεγχο:
* Αυξημένοι καρδιακοί παλμοί ( ταχυπαλμία ): Η καρδιά χτυπά πιο γρήγορα για να στέλνει αίμα ( που περιέχει οξυγόνο» εκεί που χρειάζεται, π.χ. στα πόδια ( για να «φύγουμε» ή/και στα χέρια, για να πολεμήσουμε, αν χρειαστεί). Αυτό μπορεί να προκαλέσει πόνο στο στήθος.
* Πελιδνότητα : Το άτομο ενδεχομένως να χλωμιάσει , εφόσον το αίμα εκτρέπεται εκεί που χρειάζεται περισσότερο.
* Λιποθυμικές τάσεις : Η αναπνοή γίνεται πιο γρήγορη και πιο κοφτή, με αποτέλεσμα να αυξάνονται τα επίπεδα οξυγόνου και να προκαλείται υπεραερισμός και ζαλάδα.
* Αίσθηση πνιγμού – δύσπνοια : Η κοφτή, γρήγορη αναπνοή δίνει την αίσθηση ασφυξίας, πνιγμού, διότι απ΄τη μια αυξάνονται τα επίπεδα του οξυγόνου κι απ΄ την άλλη δεν αποβάλλεται επαρκώς το διοξείδιο του άνθρακα.
* Εφίδρωση : Για να δροσιστεί το σώμα αυξάνει την εφίδρωση.
* Διασταλμένες κόρες : Οι κόρες, δηλ. το μαύρο τμήμα του ματιού, διαστέλλονται, για να περνάει περισσότερο φως, έτσι ώστε το άτομο να βλέπει καλύτερα, είτε φύγει είτε δώσει μάχη.
* Επιβράδυνση πέψης : Η διαδικασία της πέψης, εφόσον τη συγκεκριμένη στιγμή δεν είναι ζωτικής σημασίας για τη φυγή ή τη μάχη, επιβραδύνεται. Καθώς ο σφιγκτήρας χαλαρώνει, το άτομο νιώθει ένα αίσθημα ναυτίας.
* Ξηροστομία : Επειδή τα σωματικά υγρά συγκεντρώνονται στα μέρη του σώματος όπου είναι πιο αναγκαία, το στόμα μπορεί να γίνει ιδιαίτερα ξηρό.
Το άτομο λοιπόν, συνήθως, όχι μόνο δεν καλωσορίζει αυτά τα σωματικά συμπτώματα και δε χαίρεται που ο οργανισμός του προετοιμάζεται για να ανταπεξέλθει στην κρίσιμη κατάσταση, αλλά τα παρερμηνεύει, τα θεωρεί αρνητικά και έτσι η κατάσταση γίνεται ακόμα χειρότερη. Θεωρεί ότι η απειλή αυξάνεται, η αγωνία κι ο φόβος αυξάνονται, τον κυριεύουν, με αποτέλεσμα να παράγεται ακόμα περισσότερη αδρεναλίνη που αυξάνει, επιδεινώνει τα σωματικά συμπτώματα.
Βάζει τον εαυτό του σε έναν αρνητικό αυτοενισχυόμενο κύκλο. Όσο φοβάται, τόσο αυξάνονται τα σωματικά συμπτώματα. Όσο επιδεινώνονται, τόσο αγχώνεται και φοβάται. Φαύλος κύκλος δηλαδή. Είναι οι στιγμές που το άτομο νιώθει, νομίζει ότι παθαίνει έμφραγμα και πεθαίνει. Ώσπου φτάνει στο μη περαιτέρω, στο σημείο του πανικού και τότε είναι που εμφανίζεται η κρίση πανικού ως αποτέλεσμα των προαναφερθέντων.
Και το κακό χειροτερεύει. .. Το άτομο αγχώνεται και φοβάται ότι θα το ξαναπάθει, έτσι ώστε είναι πολύ ευαίσθητο και αρνητικά προδιαθετημένο σε παρόμοια ερεθίσματα, με αποτέλεσμα να υπάρχει μόνιμη αγωνία, να συσσωρεύεται το άγχος, να αυξάνεται ο φόβος του κι έτσι να προκαλεί τις επόμενες κρίσεις πανικού, που, δεν είναι τίποτ΄ άλλο από μια υπερβολική εκδήλωση της φυσιολογικής αντίδρασης του σώματος μπροστά στον φόβο ή στην ταραχή. Σύμφωνα με τον Irvin Υalom οι κρίσεις πανικού είναι καρδιακή κρίση και προτείνει βαθιές αναπνοές.
Η κρίση είναι η σύντομη ( γύρω στα 20 λεπτά ) βίωση έντονου άγχους και φόβου με ή χωρίς εμφανή λόγο. Το άτομο ζει πλέον σε μία μόνιμη κατάσταση «φόβου του φόβου» και τότε μιλάμε και για διαταραχή πανικού. Το άτομο βιώνει πλέον τακτικά επαναλαμβανόμενες κρίσεις ακόμα και χωρίς προφανή λόγο.
Μπαίνει σε φαύλο κύκλο : όσο περισσότερο αγχώνεται, αγωνιά, φοβάται, τόσο περισσότερη αδρεναλίνη εκκρίνεται με αποτέλεσμα τα σωματικά συμπτώματα να αυξάνονται. Τα παρερμηνεύει, θεωρώντας ότι η κατάσταση επιδεινώνεται, αγχώνεται, αγωνιά, φοβάται ακόμα περισσότερο, εκκρίνεται κι΄άλλη αδρεναλίνη κ.ο.κ. ώσπου το σώμα φτάνει στα όριά του και στέλνει το σύμπτωμα , τις κρίσεις πανικού, δείχνοντας στο άτομο ότι το σύστημα έχει φτάσει στα όριά του.
Η καθημερινότητα του ατόμου γίνεται αγχωτική, δύσκολη, οι κοινωνικές συναναστροφές του αγχωτικές. Από τον φόβο μην ξαναπάθουν κρίση και ξαναβιώσουν την ιδιαίτερα δυσάρεστη αυτή διαδικασία ή από φόβο μην εκτεθούν ή γελοιοποιηθούν, αποφεύγουν καθετί που θα μπορούσε να προκαλέσει την κρίση πανικού, π.χ. κάποια συγκεκριμένα μέρη ( π.χ. τα πλήθη ή τους μικρούς χώρους όπως το ασανσέρ ), θέλουν να είναι πάντα κάποιος μαζί τους για να τους βοηθήσει αν πάθουν κρίση πανικού. Κι έτσι το πρόβλημα διαιωνίζεται.
Πού οφείλονται οι κρίσεις πανικού ; Ποιες είναι οι αιτίες ;
Η αιτία των κρίσεων δεν είναι ξεκάθαρη. Οι τραυματικές εμπειρίες ( π.χ. όταν ο πατέρας κακοποιεί επανειλημμένα το παιδί του, ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, μία αρρώστια, ο μη αποδεκτός χωρισμός από ερωτικό σύντροφο, η απώλεια εργασίας, οι έντονοι, συχνοί καυγάδες, η μακρόχρονη κατάσταση αναμονής, ανασφάλειας, αβεβαιότητας ( όπως με τον κορωνοϊό ), το «αρρωστημένο – τοξικό» περιβάλλον, επικείμενες αγχωτικές καταστάσεις ( μαστογραφίες, εγχειρήσεις, γέννες, ιατρικές εξετάσεις) και, γενικότερα, τα έντονα αγχογόνα ερεθίσματα και οι τραυματικές εμπειρίες. Συχνά οι κρίσεις πανικού συνυπάρχουν με την κατάθλιψη. Απαντάται πιο συχνά στις γυναίκες ( με διπλάσια πιθανότητα ), αν και τα ποσοστά στους άντρες αυξάνονται τα τελευταία χρόνια. Ένας στους 10 υποφέρουν από περιστασιακές κρίσεις πανικού. Η διαταραχή πανικού είναι λιγότερο συνηθισμένη ( 2% του πληθυσμού έχει διαταραχή πανικού ). Οι πιθανότητα εκδήλωσης διαταραχής πανικού αυξάνεται όταν στο περιβάλλον του ατόμου υπάρχει ήδη στενό συγγενικό πρόσωπο που έχει διαταραχή πανικού. Επίσης, τα υψηλά επίπεδα διοξειδίου του άνθρακα μπορεί να προκαλέσουν κρίσεις πανικού.
Πώς μπορούμε να τις προλάβουμε τις κρίσεις πανικού; Πώς μπορούμε να τις αντιμετωπίσουμε και να τις θεραπεύσουμε ;
Σύμφωνα με τη δική μου οπτική, το …. ψάρι βρωμάει από το κεφάλι. Αν κάτι μας προκαλεί άγχος, είναι διότι το ερμηνεύουμε ως κίνδυνο. Όλα αρχίζουν από τη στιγμή που το αρχικό ερέθισμα το εκλαμβάνω ως απειλή, η οποία πυροδοτεί φόβο και ενεργοποιεί το κύκλωμα άγχους, για να διευκολύνει τις αποκρίσεις φυγής ή μάχης, με στόχο πάντα να προστατεύσω τον εαυτό μου και να επιβιώσω. Εξελικτικά ιδωμένο, το άγχος αποτελεί πλεονέκτημα και ως τέτοιο έχει επιλεχθεί. Όταν είσαι στη σαβάνα και σε πλησιάζει το πεινασμένο λιοντάρι, πρ΄πει να φοβηθείς και να αγχωθείς, για να γλιτώσεις. Μόνο που τώρα δε μας κυνηγούν τα λιοντάρια, αλλά τα ψυχοκοινωνικά, τα οικονομικά, τα θέματα υγείας και, γιατί όχι, και τα θέματα επιβίωσης πλέον.
Μας βάζει τρικλοποδιά ο ερπετώδης εγκέφαλός μας ( reptilian brain ) που είναι ενστικτώδης, χωρίς συναίσθημα και δρα ακαριαία χωρίς να κάνει επεξεργασία πληροφοριών ( που κάνει ο νεοφλοιός του εγκεφάλου – neocortex ). Όταν πεταχτεί ξαφνικά μπροστά μας ένας άγριος σκύλος, όταν παραλίγο να μας πατήσει ένα διερχόμενο αυτοκίνητο, χρειάζεται ακαριαία αντίδραση για να σωθούμε αποφεύγοντας το αγχογόνο ερέθισμα. Τι γίνεται όμως όταν έχουμε πολύ χρόνο για να επεξεργαστούμε την πληροφορία πριν αντιδράσουμε ενστικτωδώς ;
Φανταστείτε ένα ζευγάρι που κάνει ηλιοθεραπεία σε κάποια παραλία, όταν, ξαφνικά, ένα σπάνιο έντομο έρχεται και κάθεται στο πόδι της γυναίκας. Έντρομη αυτή, προσπαθεί να το διώξει ή να το σκοτώσει για να ανακουφιστεί. Ο σύζυγος όμως τυγχάνει να είναι παθιασμένος εντομολόγος και, όχι μόνο δε φοβάται, γνωρίζοντας ότι είναι ακίνδυνο, αλλά χαίρεται και εκστασιάζεται στη θέα αυτού του σπάνιου εντόμου. Το ίδιο ερέθισμα, διαφορετική σκέψη, διαφορετικό συναίσθημα, διαφορετικά σωματικά συμπτώματα, διαφορετική αντίδραση.
Η γνώση, λοιπόν, σε πολλές περιπτώσεις διώχνει το σύμπτωμα ( και όλες τις ακόλουθες δυσάρεστες συνέπειες) ενώ η άγνοια το παράγει. Ας πάρουμε λοιπόν λίγο χρόνο ( όπου αυτό είναι εφικτό ), για να γίνει επεξεργασία της πληροφορίας. Ας ενημερωθούμε. Ας ρωτήσουμε ειδικούς, έτσι ώστε να πάμε το πρόβλημα στις πραγματικές του διαστάσεις και να μην το μεγεθύνουμε με τις δυσάρεστες για μας συνέπειες.
Σ’ αυτό το σημείο φαίνεται και κάτι πολύ σημαντικό, πολύ καθοριστικό : θεωρούμε τον φόβο αρνητικό συναίσθημα. Ο φόβος δεν είναι αρνητικό συναίσθημα. Δεν υπάρχουν αρνητικά συναισθήματα. Όλα τα συναισθήματα μας βοηθούν, όλα τα χρειαζόμαστε. Εξαιτίας τους επιβιώσαμε εκατομμύρια χρόνια…. Ο φόβος είναι μεν δυσάρεστο συναίσθημα, αλλά είναι ένας πολύ καλός φίλος και σύμμαχός μας. Έρχεται σε δύσκολες περιστάσεις για να μας βοηθήσει να υπερνικήσουμε το εμπόδιο, δηλ. να επιβιώσουμε. Όταν περνάς μια λεωφόρο, όταν είναι να κάνεις κάτι δύσκολο κι επικίνδυνο, πρέπει να φοβηθείς. Ο φόβος είναι αυτός που θα σε προστατεύσει. Συμπερασματικά, λοιπόν, βοηθάει αφάνταστα να δούμε τον φόβο με άλλο μάτι και από εχθρό να τον κάνουμε σύμμαχο, ένα υπέροχο «καμπανάκι» που μας προστατεύει. Όταν έρχεται λοιπόν, να τον καλωσορίζουμε και να μην προσπαθούμε να τον απωθήσουμε. Να τον «ακούσουμε». Να μην τον «πολυταΐζουμε», διότι τότε μας γυρίζει μπούμερανγκ και «παραλύουμε». Αλλάζοντας λοιπόν τη στάση μας, τη ματιά μας απέναντι στον φόβο, όχι μόνο δεν επιδεινώνεται η κατάσταση με την έκκριση περισσότερης αδρεναλίνης, αλλά, είναι πολύ πιθανόν να εξαφανιστεί ακόμα και το σύμπτωμα, ακόμα και οι κρίσεις πανικού. Να χαίρεστε, λοιπόν όταν φοβάστε και να φοβάστε, όταν δε φοβάστε…
Απενοχοποιηθείτε ! Μην το χρεωθείτε, ότι η «κατασκευή» σας είναι τέτοια, έτσι ώστε ν΄ αντιδράτε με αυτόν τον τρόπο. Όχι ! Είναι χαρακτηριστικό του HOMO SAPIENS, χαρακτηριστικό όλων των ζωντανών πλασμάτων. Σκεφτείτε ένα κοπάδι ελαφιών που βόσκει αμέριμνο στη σαβάνα, ενώ μια αγέλη λιονταριών το περικυκλώνει . Κάποιο ελάφι θα δει κάτι, θ’ ακούσει κάτι και θα το κυριεύσει – ευτυχώς – ο φόβος που εξαπλώνεται άμεσα σε όλο το κοπάδι που το βάζει στα πόδια κι έτσι σώζεται από τα δόντια των λιονταριών. Αν το ελάφι, αδιαφορούσε ή – ακόμα χειρότερα – δεν το ένοιαζε που πλησιάζουν τα λιοντάρια και δεν το αποκωδικοποιούσε ως απειλή, μάλλον δε θα ζούσε αρκετά για να μεταβιβάσει τα γονίδιά του στην επόμενη γενιά.
Η ομάδα λοιπόν προστατεύει, έχει παντού αυτιά, παντού μάτια. Και όχι μόνο. Οι αντιλόπες δε διακρίνουν το πορτοκαλί χρώμα της τίγρης που πλησιάζει αθόρυβα. Το διακρίνουν όμως πολύ καλά οι πίθηκοι που βρίσκονται κοντά τους. Κάποιος πίθηκος αντιλαμβάνεται τον κίνδυνο, ο φόβος έρχεται να τα θέσει σε εγρήγορση και έτσι γλυτώνουν όλα. Το ίδιο βοηθητικές είναι και οι θεραπευτικές ομάδες, οι ομάδες υποστήριξης από άτομα που περνούν τα ίδια βάσανα με σένα κι έτσι μπορούν να σε νιώσουν, να σε καταλάβουν και να βοηθήσουν ο ένας τον άλλον. Είναι πολύ ανακουφιστικό να βλέπεις ότι κι άλλοι περνάνε τα ίδια, κι ακόμα χειρότερα βάσανα από εσένα, κι ότι δεν είσαι μόνος, αλλά υπάρχει δίπλα σου ένα σύστημα υποστήριξης, ενθάρρυνσης, βοήθειας…. Η επιβίωση εν τη ενώσει….
Ας δούμε την εξελικτική πορεία σε ένα σχεδιάγραμμα :
| 1. ΕΡΕΘΙΣΜΑ |
| 2. ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΕΡΕΘΙΣΜΑΤΟΣ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΒΙΩΜΑΤΑ, ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ, ΤΟ TIMING, ΤΟ ΠΩΣ ΝΙΩΘΩ ΕΚΕΙΝΗ ΤΗ ΣΤΙΓΜΗ, ΤΗΝ ΑΥΤΟΕΚΤΙΜΗΣΗ ΜΟΥ , ΤΙΣ ΠΕΠΟΙΘΗΣΕΙΣ ΜΟΥ, ΤΙΣ ΑΞΙΕΣ ΜΟΥ ΚΑΙ ΤΗ ΒΙΟΘΕΩΡΙΑ ΜΟΥ |
| 3. ΑΠΟΦΑΣΗ : ΑΠΕΙΛΗ! ( ΑΡΝΗΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ, ΑΡΝΗΤΙΚΗ «ΣΚΗΝΟΘΕΣΙΑ» ) |
| 4. ΔΥΣΑΡΕΣΤΑ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ : ΦΟΒΟΣ, ΑΓΩΝΙΑ, ΑΓΧΟΣ |
| 5. ΕΚΚΡΙΣΗ ΑΔΡΕΝΑΛΙΝΗΣ |
| 6. ΣΩΜΑΤΙΚΑ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ |
| 7. ΠΑΡΕΡΜΗΝΕΙΑ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΩΝ, ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΑΡΝΗΤΙΚΩΝ ΣΚΕΨΕΩΝ ΜΕ ΣΥΝΕΠΕΙΑ ΑΝΕΠΙΘΥΜΗΤΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ |
| 8. ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟΣ ΦΟΒΟΣ |
| 9. ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΗ ΑΔΡΕΝΑΛΙΝΗ |
| 10. ΕΠΙΔΕΙΝΩΣΗ ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΩΝ |
| 11. ΠΑΝΙΚΟΣ – ΚΡΙΣΗ ΠΑΝΙΚΟΥ |
| 12. ΦΟΒΟΣ ΕΠΟΜΕΝΗΣ ΚΡΙΣΗΣ |
| 13. ΜΟΝΙΜΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ «ΦΟΒΟΥ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ» |
Τι μπορούμε να κάνουμε για να μειώσουμε το άγχος σε λειτουργικά επίπεδα και να ελαχιστοποιήσουμε – εξαλείψουμε τις κρίσεις πανικού;
Μία μόνο θεωρία, μία μόνο σχολή, θεωρώ, ότι δεν μπορεί να έχει απόλυτη επιτυχία. Γι’ αυτόν τον λόγο, αν και ανήκω στη συστημική σχολή, χρησιμοποιώ μια πλουραλιστική προσέγγιση, αξιοποιώντας κι άλλες σχολές. Να θυμάστε όμως ότι, όσο βοηθητικές και να είναι, χρήσιμο είναι να ζητήσει κανείς και τη βοήθεια ειδικού ψυχικής υγείας, γιατί , όταν είσαι στην κινούμενη άμμο, χρειάζεσαι κάποιον απέξω για να σε τραβήξει. Οι λύσεις που προτείνω, όσο γίνεται πιο συγκεκριμένες, σε συνοπτική μορφή είναι οι εξής:
Υπενθυμίζω : Νιώθεις αγωνία και φόβο, διότι αυτό που σου συμβαίνει, αυτό που σκέφτεσαι το έχεις εκλάβει, το θεωρείς κίνδυνο και απειλή. Αυτή είναι η πηγή του κακού…
* Για να αλλάξουν, για να βελτιωθούν τα πράγματα, το πρώτο που χρειάζεται να κάνεις, είναι ν’ αναρωτηθείς αν πράγματι θέλεις ν’ αλλάξουν τα πράγματα. Ο παλιός δρόμος είναι γνώριμος, οικείος. Το άγνωστο φοβίζει…. Υπάρχουν αντιστάσεις ακόμα και στην αλλαγή που επιθυμούμε…
* Κανείς δεν μπορεί να σε σώσει, παρά μόνο ο εαυτός σου. Ο ψυχοθεραπευτής είναι ο καταλύτης, ο ρυθμιστής, θα σου εξηγήσει, θα σε ενθαρρύνει, θα αξιοποιήσει το δυναμικό που έχεις κρυμμένο μέσα σου, θα σε υποστηρίξει, θα σου ανοίξει δρόμους, θα σε εμψυχώσει, θα σε καθοδηγήσει, αλλά τον δρόμο τον περπατάς μόνος σου, δυστυχώς / ευτυχώς ….
* Ψάξε να βρεις τα οφέλη που σου παρέχει η δυσλειτουργική αυτή κατάσταση στην οποία έβαλες τον εαυτό σου.
* Εάν κι εφόσον θέλεις να αλλάξεις τα πράγματα, θα χρειαστεί να αυτοδεσμευτείς ότι θα προσπαθήσεις, θα το παλέψεις, ότι θα δοκιμάσεις νέους δρόμους, θα μπεις σε αχαρτογράφητα νερά, δυστυχώς / ευτυχώς. Θα πρέπει να οπλιστείς με πείσμα, θέληση και επιμονή, διότι θα χρειαστεί να ξεριζώσεις παλιές, ανεπιθύμητες συμπεριφορές, να φυτέψεις τον νέο σπόρο ( την επιθυμητή – λειτουργική συμπεριφορά ), να τον ποτίζεις και, σιγά σιγά θα βλαστήσει και θα αποδώσει καρπούς.
* Αν δεις ότι στην αρχή τα πράγματα χειροτερεύουν, μην αποθαρρυνθείς. Να θυμάσαι ότι καλά πας, η διεργασία προχωράει, διότι τα πράγματα, σ’ αυτές τις περιπτώσεις, χειροτερεύουν πριν καλυτερεύσουν. Όπως στην ανακαίνιση. Keep walking …
* Να θυμάσαι : οι παλινδρομήσεις και τα πισωγυρίσματα είναι αυτονόητα και δεδομένα. Μην απογοητεύεσαι. Keep walking ….
* Συμφιλιώσου με αυτό που σου συμβαίνει. Αποδέξου το όπως είναι, μην το κρίνεις. Μην (κατά)δικάζεις τον εαυτό σου, διότι έτσι δυσκολεύεις τα πράγματα.
* Η αποφυγή, η απόκρουση του αγχογόνου ερεθίσματος, η «άμυνα» δεν αρκούν, δε λύνουν το πρόβλημα. Χρειάζεται και … «αντεπίθεση», δράση. Και φρένο και γκάζι. «Τίποτα δε μειώνει γρηγορότερα το άγχος από τη δράση.» ( Walter Anderson )
* Θα χρειαστεί, όσο αντέχεις, να περάσεις μέσα από αυτό που σε αγχώνει, σε φοβίζει ( «πονάει η ψυχή όταν ψηλώνει» ), για να μπορέσεις να το αναλύσεις, να το αμφισβητήσεις, να το απομυθοποιήσεις, να το διαψεύσεις, έτσι ώστε όχι μόνο να το πας στις πραγματικές του διαστάσεις, αλλά και για να το αποδομήσεις, για να μπορέσει, σιγά σιγά να τροποποιηθεί η δυσλειτουργική – ανεπιθύμητη συμπεριφορά και να δημιουργηθεί χώρος για να δομηθεί η νέα, λειτουργική σκέψη, που με την επανειλημμένη εφαρμογή της θα μειώσει, ίσως και να εξαλείψει το σύμπτωμα. Π.χ. το πρόβλημα δεν είναι οι κρίσεις πανικού, αλλά η αρχική αρνητική σκέψη, η δυσλειτουργική «σκηνοθεσία» – επεξεργασία της πληροφορίας που έκανες και ο μηρυκασμός της ( cognitive – behavior therapy / γνωσιακή –συμπεριφορική θεραπεία ). Εκεί οφείλεται και η δυσλειτουργία σου. (Επίκτητος, 50 – 120 μ.Χ. : «Ταράσσει τους ανθρώπους ου τα πράγματα, αλλά τα περί των πραγμάτων δόγματα.» Αυτό που ταράζει, αναστατώνει τους ανθρώπους δεν είναι αυτό που τους συμβαίνει, αλλά η άποψή τους, γι’ αυτό που τους συμβαίνει, το πώς το νοηματοδοτούν, πώς το ερμηνεύουν. ) Το ζητούμενο είναι να αλλάξεις τη ματιά σου, όχι τα μάτια σου. Να αναβαθμίσεις το «λογισμικό» σου. Να επαναπρογραμματίσεις τον εγκέφαλό σου. Ν΄ αλλάξεις τον τρόπο με τον οποίο βλέπεις τα πράγματα, αλλάζοντας σκέψη, κάνοντας μία «σκηνοθεσία» που υπηρετεί τη ζωή, το «μεγάλωμά» σου, την αυτονομία σου, τους στόχους σου, το μέλλον, τη λύση κι όχι το πρόβλημα.
*Αναπλαισίωση : θετική, λειτουργική ερμηνεία, νοηματοδότηση, σκηνοθεσία. Για να τα κάνεις αλλιώς, πρέπει να τα «δεις» κι αλλιώς… Ο φόβος να γίνει ενδυνάμωση, δύναμη αλλαγής, ανέλιξης. Ο λειτουργικός φόβος σε προστατεύει από τα αλόγιστα ρίσκα. Ο πολύς φόβος σε παραλύει. Δες, π.χ. τις κρίσεις πανικού ως καρδιακή κρίση και πάρε αργές βαθιές αναπνοές ( Irvin yalom ).
* Δες το σύμπτωμα ( π.χ. κρίσεις άγχους, πανικού ) ως σύμμαχο κι όχι ως εχθρό. Δες το ως «δώρο», ως «καμπανάκι» που σου θυμίζει ότι έχεις φτάσει τον εαυτό σου στα όριά του και το σώμα σού στέλνει το σύμπτωμα για να σε αφυπνίσει. Μην περιμένεις να ανάψει το λαμπάκι λαδιού του αυτοκινήτου. Να ελέγχεις τα «λάδια» τακτικά. Να παρακολουθείς τα σινιάλα.
* Βρες έναν χώρο, ένα περιβάλλον, ένα «λιμανάκι», μέσα στο οποίο νιώθεις ότι έχεις τον έλεγχο, νιώθεις ασφάλεια, σιγουριά, «ζεστασιά», στο οποίο μπορείς να επιστρέφεις όταν νιώθεις πολύ άγχος.
* «Το συναίσθημα ενέχει τη μεταμόρφωση του κόσμου. Για έναν καταθλιπτικό πάντα βρέχει.» ( Ζαν Πωλ Σαρτρ ). Δεν υπάρχει αλλαγή στη συμπεριφορά, αν δεν υπάρξει αλλαγή του δυσάρεστου συναισθήματος. Βοηθάει αν ο φόβος, η αγωνία, το άγχος γίνει θυμός ( ακόμα και για τον εαυτό μας που τον έχουμε ταλαιπωρήσει ).
* Να θυμάσαι : ο χρόνος, η ενέργεια που ξοδεύεις αναμασώντας και μηρυκάζοντας τις αρνητικές σκέψεις είναι χειρότερο κι από το ίδιο το πρόβλημα.
* Το πρόβλημα, η κρίση είναι κίνδυνος αλλά είναι κι ευκαιρία : Δες το σαν ευκαιρία να ανελιχθείς, να δεις τα όριά σου, να γνωρίσεις καλύτερα τον εαυτό σου, να αναβαθμιστείς, να επαναπρογραμματίσεις τον εγκέφαλό σου.
* Χαρτογράφησε τον εχθρό. Έτσι θα σε φοβίζει λιγότερο. Χάνει την ισχύ του και την κερδίζεις εσύ. Γράψε μία λίστα με τις αρνητικές σκέψεις σου, τις αγωνίες, τους φόβους σου. Βαθμολόγησέ τους από το 1 ( ελάχιστο άγχος) έως το 10 ( μέγιστο άγχος, φόβος ).
* Δες τα στο φως της λογικής ( Σπινόζα ). Θα καταλάβεις ότι έχεις υπερτιμήσει τις αρνητικές σκέψεις και έχεις υποτιμήσει τις ικανότητές σου. Είναι λογικός ο βαθμός άχγους που έβαλες στον κάθε φόβο σου; Μήπως είναι υπερβολικός ; Είναι ανάλογη η αγωνία με το ερέθισμα ; Είναι στον βαθμό που πρέπει ; Μην επιτρέπεις στο δυσάρεστο συναίσθημα να κατακλύσει τη λογική.
* Solution focused therapy : Μην εστιάζεσαι στο πρόβλημα, εστιάσου στη λύση. Για καθετί που σε αγχώνει σκέψου έναν στόχο συγκεκριμένο, εφαρμόσιμο, υλοποιήσιμο κι εστιάσου σ’ αυτόν.
* Είναι πολύ σημαντικό να κάνεις αυτοπαρατήρηση, να σκέφτεσαι τι σκέφτεσαι : «Να, τώρα πάλι μπήκα στον παλιό, κακό δρόμο και κάνω μόνο αρνητικές σκέψεις.» Μόλις συλλάβεις τον εαυτό σου να κάνει τέτοιες σκέψεις, άλλαξε αμέσως σκέψη. Κάνε κάποια θετική σκέψη.
* Βοηθάει το να έχεις κάποια λέξη ή φράση κλειδί που, όταν τη λες, θα επανέρχεσαι στον λειτουργικό δρόμο. Π.χ. «Νίκο, πάρ’ το αλλιώς !»
* mindfulness / ενσυνειδητότητα. Προσπάθησε να έχεις επίγνωση, ενημερότητα των σκέψεών σου, των συναισθημάτων σου, των μηνυμάτων που στέλνει το σώμα σου. Δες το μοντέλο P.E.R.M.A. του Martin Selligman
* Σκέψου τις συνέπειες της κάθε αρνητικής σκέψης. Είναι όντως τόσο καταστροφικές όσο νομίζεις;
* Και φρένο και γκάζι : να αποφεύγεις τις αρνητικές σκέψεις, το αγχογόνο ερέθισμα ( π.χ. τα άγνωστα σκυλιά ) απ΄ τη μια, αλλά να προσπαθείς να το νικήσεις π.χ. μέσω σταδιακής απευαισθητοποίησης και θετικών σκέψεων απ΄ την άλλη.
* Μέθοδος αμοιβαίας αναστολής ( George Wolpe ) : Δε γίνεται να βιώνεις δύο αντικρουόμενες συναισθηματικές καταστάσεις ταυτόχρονα , π.χ. άγχος ενώ βρίσκεσαι σε βαθιά χαλάρωση. Την ώρα λοιπόν που είσαι εκτεθειμένος στο αγχογόνο ερέθισμα να φαντάζεσαι ότι κάνεις κάτι πολύ όμορφο που σου αρέσει πολύ, που σε ανακουφίζει, σε χαλαρώνει. Στη συνέχεια εστίασε στο συναίσθημα της χαλάρωσης, στο ευχάριστο συναίσθημα. Κάν΄ το ξανά και ξανά σε αντίστοιχες περιπτώσεις.
* Αντικρουόμενα, αντισταθμιστικά συναισθήματα : Κάνε κάτι που σε κάνει να νιώθεις ευχάριστα συναισθήματα δηλ. χαρά, ευχαρίστηση, ικανοποίηση, ανακούφιση, ευτυχία, αγάπη έτσι ώστε να μειωθεί ή και να εξαλειφθεί το δυσάρεστο συναίσθημα. Βγες με αγαπημένους φίλους, τραγούδησε, χόρεψε, παίξε με τα παιδιά σου…
* Μάθε τους στίχους κάποιων αγαπημένων σου τραγουδιών και τραγούδα τους, έτσι ώστε να ξεγελάς τον εγκέφαλό σου και να μην αναμασάς τις αρνητικές σκέψεις.
* Σπάσε τον φαύλο, αρνητικό, αυτοενισχυόμενο κύκλο κάνοντας άλλες σκέψεις: οι αρνητικές σκέψεις παράγουν δυσάρεστο συναίσθημα και ορμόνες του στρες που θολώνουν το μυαλό και το οδηγούν σε ανεπιθύμητες – δυσλειτουργικές συμπεριφορές, που με τη σειρά τους ενισχύουν τις αρνητικές σκέψεις κ.ο.κ.
* Κάνε πράγματα με αρχή, μέση, τέλος που μπορείς να τα ολοκληρώσεις, έτσι ώστε να βελτιώσεις την αυτοεκτίμησή σου.
* Βρες νόημα ζωής, βάλε στόχους. Αφουγκράσου τις επιθυμίες σου και προσπάθησε να τις ικανοποιείς. «Δώσε στη ζωή σου ένα νόημα που να σου κάνει νόημα.» συνηθίζω να λέω στους θεραπευόμενούς μου. Το άγχος είναι και κενό επιθυμίας, προκαλείται κι όταν μετεωριζόμαστε, όταν δεν ξέρουμε τι θέλουμε.
* Απλοποίησε τη ζωή σου. (Επίκουρος) Αν δεν μπορείς να αυξήσεις τη δύναμή σου, μείωσε τις ανάγκες σου.
* Μην ακινητοποιηθείς. Προσπάθησε να μη σε πάρει από κάτω. Ξεκίνα από το πιο εύκολο, που μπορείς να κάνεις τη δύσκολη στιγμή. Εστιάσου ολοκληρωτικά μόνο σ’ αυτό, μη σκέφτεσαι τίποτ’ άλλο, κι όταν το ολοκληρώσεις και μπορείς να συνεχίσεις, προχώρα στο επόμενο κ.ο.κ.
* Μην εστιάζεις στα σωματικά συμπτώματα.
* Τη στιγμή της κρίσης πάρε αργές, βαθιές εισπνοές από τη μύτη, κράτα λίγο την αναπνοή σου και εξέπνευσε αργά από το στόμα. Επανάλαβέ το αρκετές φορές.
* Βοηθούν οι τεχνικές ( μυϊκής ) χαλάρωσης, ο διαλογισμός, η γιόγκα, το τάι τσι, καθώς και η λεβάντα.
* Βοηθούν επίσης η καλή διατροφή, ο ποιοτικός ύπνος και η χαλαρή άσκηση ( π.χ. περπάτημα ).
* Ίσως / Μάλλον είναι καιρός να πάρεις σημαντικές για το μέλλον σου αποφάσεις…
* Να θυμάσαι : «Ό,τι δε σε σκοτώνει, σε κάνει πιο δυνατό.» ( Νίτσε ). Η δυσκολία, αν την αξιοποιήσεις θα σε κάνει πιο σοφό, πιο έμπειρο, πιο αποτελεσματικό. Το σημαντικό είναι να περπατάς τον καινούριο, λειτουργικό δρόμο. Όσο τον περπατάς, τόσο σχηματίζεται και ο παλιός δυσλειτουργικός δρόμος χορταριάζει σιγά σιγά.
* Οπλίσου με υπομονή. Το νερό αργά αλλά σταθερά διαβρώνει τα βράχια…
Καλή επιτυχία
Νίκος Μαρκάκης
( Ο ζωγραφικός πίνακας απεικονίζει την Κραυγή. έργο του Ed. Mounch )