Χ Ρ Ι Σ Τ Ο Υ Γ Ε Ν Ν Α
ΜΙΑ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
So this is Christmas, and what have you done ?
Another year over and a new one just begun.
John Lennon
Συνηθίζω να πηγαίνω σε σχολεία και να κάνω ομιλίες και βιωματικά σεμινάρια με θέματα που αφορούν στο παιδί, στο ζευγάρι, στην οικογένεια, με έμφαση πάντα στο «σχετίζεσθαι», στον τρόπο που επικοινωνούμε κι αλληλεπιδρούμε εμείς οι άνθρωποι. Ήμουν, λοιπόν σε ένα σχολείο πριν λίγες μέρες. Αποφάσισα να τους κάνω προσομοίωση οικογένειας με παίξιμο ρόλων, του πατέρα, της μητέρας, της 14χρονης κόρης, του 6χρονου γιου, οι οποίοι ζούσαν στην Αθήνα. Κάτω από την οικογένεια, στην ίδια πολυκατοικία, έμεναν οι γονείς της μητέρας και στο χωριό έμεναν οι γονείς του πατέρα. Τους είπα να συζητήσουν ελεύθερα, όπως νιώθουν οι ίδιοι για τα Χριστούγεννα, τι θα κάνουν, πού θα πάνε, με ποιους, πώς θα τα περάσουν. Έτοιμο σενάριο δεν υπήρχε, το έφτιαχναν καθώς μιλούσαν τα μέλη της οικογένειας.
Αναδύθηκαν οι δυσκολίες που συναντούν οι οικογένειες τις μέρες αυτές. Πώς να ικανοποιηθούν όλοι ; Στο χωριό του πατρικού παππού και της γιαγιάς δεν υπήρχε ίντερνετ που ήθελε η κόρη, ούτε παιδάκια που ήθελε ο γιος για να παίζει. Οι ανάγκες των γονέων μπήκαν σε δεύτερη μοίρα, προηγούνταν τα παιδιά. Το θέμα έγινε ακόμα πιο σύμπλοκο, όταν εμφανίστηκαν ( τηλεφωνικά ) οι γονείς του πατέρα που ζούσαν στο χωριό, και, διά ζώσης, οι γονείς της μητέρας. Και αυτοί προσπαθούσαν και πίεζαν να γίνει αυτό που ήθελαν οι ίδιοι, να επιβάλλουν την άποψή τους. Το ζευγάρι, αν και αγαπημένο, δυσκολευόταν να βρει μία λύση που θα τους ικανοποιούσε όλους, ενώ οι ανάγκες και οι επιθυμίες του ζευγαριού είχαν μπει σε δεύτερη μοίρα. Ο δε πατέρας βρισκόταν σε ιδιαίτερα δύσκολη θέση, διότι δεχόταν ισχυρές πιέσεις από την πολύ δυναμική κι απαιτητική μητέρα του να πάνε στο χωριό, ενώ δεν ήθελε να χαλάσει και το χατίρι της γυναίκας του και των παιδιών του. Οι δικές του ανάγκες ούτε που εκφράστηκαν. Η μητέρα δεχόταν τα βέλη της πεθεράς της που συνέχεια πετούσε σπόντες και με δυσκολία μπόρεσε να κρατήσει την ψυχραιμία της για να μη γίνει κάποιος καυγάς. Το ευχάριστο ήταν ότι τελικά μπόρεσαν και βρήκαν μία σύνθεση που όλοι έμειναν ικανοποιημένοι, κάνοντας βέβαια, τελικά, όλες οι πλευρές, καθώς έβλεπαν ότι η κατάσταση κόντευε να εκτροχιαστεί, τις απαραίτητες υποχωρήσεις και συμβιβασμούς.
Όπως και να έχει η προσμονή να βρεθούμε με την οικογένειά μας και με άλλα αγαπημένα πρόσωπα είναι μεγάλη, όπως μεγάλες είναι και οι προσδοκίες από τις ημέρες αυτές. Και σε κανέναν δεν αρέσει να ματαιώνεται.. Όμως, πλέον, στον δυτικό κόσμο, που όσο πάει και αποπροσωποποιείται κι εκφυλίζεται, που γίνεται ολοένα και πιο σύμπλοκος, ολοένα και πιο ατομικός, ο καθένας εστιάζει κυρίως στις δικές του ανάγκες κι επιθυμίες, στα δικά του ενδιαφέροντα και υποχρεώσεις, με αποτέλεσμα να μη φροντίζουμε το Μαζί, τη Σχέση, τη Σύνδεση. Χάνει έτσι ο ένας τον άλλον και είμαστε μαζί – χώρια. θεωρούμε ότι η ζεστή σχέση θα αναδυθεί αυτόματα. Κάνουμε μάλιστα και το μεγάλο λάθος να πιστεύουμε ότι το να προσπαθείς, το να κοπιάζεις και να ιδρώνεις για τη σχέση είναι σημάδι ότι η σχέση δεν πάει καλά. Κι όμως. Ισχύει ακριβώς το αντίθετο. Χρειάζεται να «ματώσεις» για να έχεις κάποιες ελπίδες ότι η σχέση θα παραμείνει ανθισμένη. Η σχέση είναι σαν το φρέσκο ψωμί, θέλει ζύμωμα, φούρνισμα, νοιάξιμο καθημερινό, για να είναι νόστιμο και αχνιστό το «ψωμί». Είναι σαν το ποδήλατο, αν δεν κάνεις πετάλι, πέφτεις. Είναι σαν το λουλούδι, αν δεν το ποτίζεις, δεν το φροντίζεις, πώς περιμένεις να είναι ανθισμένο ; Η σχέση χρειάζεται χώρο και χρόνο.
Οι παλαιότεροι θα θυμούνται τις υπέροχες εικόνες που σε σπίτια, απλά, μικρά, φτωχικά η ξυλόσομπα έκαιγε, η γιαγιά, η μητέρα, τα παιδιά, μαζί όλοι έφτιαχναν τα μελομακάρονα και τους κουραμπιέδες και το σπίτι μοσχοβολούσε από τις μυρωδιές και τις χαρούμενες φωνές των παιδιών. Μιλούσαν, γελούσαν, τραγουδούσαν, δημιουργούσαν, πείραζαν ο ένας τον άλλον. Έτρεφαν μ’ αυτόν τον τρόπο τη σχέση και τη ζεστασιά. Ζέσταιναν τις καρδιές τους. Η ομορφιά της απλότητας, η απλότητα της ομορφιάς. Με κάποια μικρά παιδιά να αναρωτιόνται : «Μα πώς γίνεται αυτός ο Χριστούλης να γεννιέται κάθε χρόνο;»
Σήμερα, καθώς ο χρόνος ποτέ δεν είναι αρκετός, τα μελομακάρονα τα αγοράζουμε έτοιμα από τον φούρνο της γειτονιάς ή το σούπερ μάρκετ και δε φροντίζουμε τη διεργασία του «δημιουργούμε μαζί». Είναι όμως η προσωπική παρουσία και η συμμετοχή στο κοινό έργο αυτό που παράγει την κοντινότητα και τη ζεστασιά που όλοι, μικροί μεγάλοι, λαχταρούμε. Θα μου πείτε πως η ζωή σήμερα έχει άλλους ρυθμούς κι άλλες απαιτήσεις και ότι δεν είναι λειτουργικό να ξαναγυρίσουμε στο παρελθόν. Σίγουρα. Μπορούμε όμως να κρατήσουμε ό,τι είναι βοηθητικό ( στο σήμερα και στο αύριο ) από το παρελθόν και τις παραδόσεις μας και να τις μεταλλάζουμε σύμφωνα με τα νέα δεδομένα και τις επικρατούσες συνθήκες. Όμως, σε καμία περίπτωση, δεν πρέπει να παραβλέψουμε τη θεμελιώδη αρχή της λειτουργικής επικοινωνίας – σχέσης, ότι χρειάζεται η συναισθηματική, ειλικρινής, αυθεντική παρουσία και διαθεσιμότητά μας καθώς και η συνεργασία, η αλληλεξάρτηση και η συμπληρωματικότητα για τη συγκατασκευή του νοήματος, για κοντινή, ζεστή σχέση, που όλοι θα έχουν ευχάριστα συναισθήματα.
Δεν είναι τυχαίο που τις ημέρες αυτές γίνονται μεγάλοι καυγάδες, οικογενειακοί, ερωτικοί, συγγενικοί, μιας και το Μαζί, η Συνεύρεση βγάζει στην επιφάνεια άλυτα θέματα του παρελθόντος κι επειδή πλέον κάθε μέλος εστιάζει πρωτίστως στην ικανοποίηση των δικών του επιθυμιών και όχι στο «μοίρασμα», στη σχέση, στο μαζί, στο συνδέεσθαι, όπως προτάσσουν οι μέρες αυτές. Ίσως θεωρώντας ότι η κοντινότητα ( ψυχής ), η εσωτερική «ζεστασιά» θα αναδυθεί αυτόματα κι αβίαστα. Ίσως γιατί αφήνουν τον θυμό να κυριαρχεί κι όχι την αγάπη.
Περιμένουμε από το πλαίσιο, δηλαδή τα λαμπιόνια, τα στολίδια, τα ακριβά δώρα, τα μελομακάρονα, τους κουραμπιέδες και τις εκδρομές στην Αράχοβα να γεμίσουμε την ψυχή μας. Καλά είναι κι αυτά, βοηθούν με τον τρόπο τους. Αλλά είναι εξωτερικά πράγματα. Δε ζεσταίνουν σωστά την ψυχή μας, δε θρέφουν σχέσεις. Τ’ αφήνουμε στους άλλους, στην τύχη, στην μοίρα το να περάσουμε καλά. Κακώς. Αυτό που ζεσταίνει την καρδούλα μας είναι η ψυχική, ειλικρινής, αυθεντική σύνδεση. Είναι η ολόκληρη, η ολόπλευρη προσωπική παρουσία στο Εδώ και Τώρα, η συνεργασία και η συμβολή στο κοινό έργο – όποιο κι αν είναι αυτό – που φέρνει την επιθυμητή κοντινότητα και ζεσταίνει τις καρδιές μας. Είναι η έκφραση των συναισθημάτων, κυρίως των ευάλωτων, της λύπης, της αγωνίας, του πόνου… Αυτός πρέπει να είναι ο στόχος των ημερών αυτών, «ζεστασιά στην ψυχή», να ζεσταθούν οι παγωμένες καρδιές μας και να έρθουν πιο κοντά.
Είναι ένας καλός λόγος, είναι μια συγγνώμη που δεν ειπώθηκε ποτέ, είναι μία συγχώρεση που περιμένει να ευοδωθεί, είναι ένα χαμόγελο, είναι μια αγκαλιά, είναι ένα χάδι. Είναι η αναγνώριση της προσφοράς του άλλου, είναι η έκφραση της ευγνωμοσύνης. Είναι τα «ευχαριστώ» και τα «σ΄ αγαπώ» που δεν ακούστηκαν ποτέ… Είναι μία απλή, απέριττη κάρτα που ζωγραφίσαμε εμείς σε ένα λευκό χαρτί Α4 κι εκφράσαμε την αγάπη μας στα σημαντικά για μας πρόσωπα που θα φέρει μεγάλη συγκίνηση και δάκρυα χαράς στα μάτια του αγαπημένου, της αγαπημένης. Είναι τότε που ο μικρός Χριστός γεννιέται στην καρδιά του καθενός. Είναι τότε που ξαναγεννιόμαστε κι εμείς μαζί του. Πράγματα που φαντάζουν αυτονόητα, αλλά δεν είναι σ’ έναν ψηφιακό κόσμο που τρέχει τόσο γρήγορα και που γίνεται όλο και πιο απρόσωπος… Τι ωραία εικόνα είναι να βλέπεις την οικογένεια μαζί να στολίζει το χριστουγεννιάτικο δέντρο, να φτιάχνει μελομακάρονα, να γεμίζει το σπίτι μυρωδιές, αστεία, γέλια, τραγούδια, κάλαντα, χαρούμενες φωνούλες από τα παιδιά που αναρωτιούνται «από πού μπαίνει ο Αϊ-Βασίλης και μας αφήνει τα δώρα, αφού δεν έχουμε καμινάδα;»
Η ζεστασιά των εορτών δε χαρίζεται, κερδίζεται με δυναμική κι όχι παθητική παρουσία. Η ζεστασιά των εορτών συνδημιουργείται, συγκατασκευάζεται, σε τρία επίπεδα : αρχικά σε ατομικό επίπεδο, να έρθω σε επαφή με τα συναισθήματά μου, να τα αναδύσω, να τα ονομάσω, να δω τις ανάγκες μου, να πάρω τις αποφάσεις μου. Κατόπιν στο επίπεδο του ζευγαριού, που το ζευγάρι, χωρίς την παρεμβολή τρίτων, θα καθίσει και θα συζητήσει και θα δώσει έμφαση όχι μόνο στο Τι θα κάνουν τις γιορτές, αλλά και Πώς θα χειριστούν την όλη διεργασία και τις αντιθέσεις που θα προκύψουν. Εδώ, καθοριστικό ρόλο παίζει η ποιότητα της σχέσης του ζευγαριού στο συγκεκριμένο timing. Αν η σχέση δεν είναι καλή, θα δυσκολευτούν πολύ να συμφωνήσουν και να συναποφασίσουν. Στη συνέχεια να ακούσουν και τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας, τα παιδιά. Και δεν είναι ανάγκη να αποφασίσουν αμέσως. Μπορούν και σε δεύτερο χρόνο, αφού πρώτα εκφραστούν όλες οι «φωνές». Δεν είναι ούτε αυτονόητη ούτε δεδομένη η ζεστασιά των εορτών, η χαρά κι η ευτυχία, επειδή έχουμε Χριστούγεννα, τρώμε μαζί ή επειδή φέρνει δώρα στα παιδιά ο Αϊ-Βασίλης…
Είναι σημαντικό να ακουστούν οι ανάγκες κι οι επιθυμίες όλων των μελών της οικογένειας και μετά να γίνει διαπραγμάτευση προσπαθώντας να βρούνε μία κοινά αποδεκτή λύση, έτσι ώστε όλοι να είναι ευχαριστημένοι και κανείς να μην είναι λυπημένος ή θυμωμένος. Δύσκολο, πολύ δύσκολο… Βοηθάει το να γίνει εκεχειρία και να σταματήσουν οι τσακωμοί και οι διαφωνίες. Βοηθάει και το να μη εστιάζουμε στο αρνητικό, στο πρόβλημα, αλλά στο θετικό και στη λύση αυτές τις μέρες.
Ξοδεύουμε πολλά χρήματα σε ακριβά δώρα για να γεμίσουμε το κενό της σχέσης με τον / τη σύντροφό μας και τα παιδιά μας, επειδή αυτό πλασάρει η καταναλωτική κοινωνία μας ως ευτυχία. Λυπηρό, πολύ λυπηρό… Ας αντισταθούμε. Ας μην ξοδέψουμε φέτος πολλά χρήματα σε ακριβά δώρα. Ας «ξοδέψουμε» πολύ χρόνο με τον/τη σύντροφό μας, με τα παιδιά μας, με Δικούς μας ανθρώπους που τους αγαπάμε και μας αγαπούν. Το καλύτερο δώρο είναι ο άνθρωπος…
Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι τα Χριστούγεννα φέρνουν χαρά και μόνο χαρά. Κάποιοι τα περιμένουν με μεγάλη ανυπομονησία ( κυρίως τα παιδιά ),κάποιοι αδιαφορούν, κάποιοι όμως νιώθουν πολλή μοναξιά, θλίψη και στενοχώρια, πόνο και θυμό, διότι ξυπνάνε αρνητικές αναμνήσεις και βιώματα.
«Οι μέρες των Χριστουγέννων ήταν πάντα με θλίψη», αναφέρει χαρακτηριστικά μία κυρία από τη θεραπευτική ομάδα των γυναικών. «Προσπαθώ, προσπαθούσα να εκβιάσω τη χαρά, χωρίς να μου είναι απαραίτητο. Νιώθω θλίψη, πόνο και λίγο θυμό. Γιατί πάντα ψάχνουμε κάτι καλύτερο ; […] Έχω ανάγκη να βρεθώ μόνη μου με τον εαυτό μου και να κλάψω πολύ και από χαρά και από λύπη. Θέλω να καθαρίσω μέσα μου και το κλάμα με βοηθάει, παρασέρνει βρόμες, σκουπίδια, εμπόδια… Το χρειάζομαι. Χαίρομαι που μου δόθηκε η ευκαιρία να το αναζητήσω και να το κάνω. Η ζωή μου, τα θέλω μου, ο χαρακτήρας μου… Παρήγορο που θα κλάψω και θα καθαρίσω… και μετά θα βγει το μεγάλο και όμορφο χαμόγελό μου… Η ζωή συνεχίζεται και θα τη συνεχίσω… Ετοιμάζομαι για την επόμενη εκκίνηση… Αισθάνομαι πολύ ανάλαφρα τώρα. Το ΄βγαλα από μέσα μου. Το ΄χα ανάγκη. Η ( θεραπευτική ) ομάδα με βοήθησε πάρα πολύ. Νιώθω ότι είμαστε ένα…»
Άφησα τελευταίο το κομμάτι της αλλαγής του χρόνου. Φώτα, πυροτεχνήματα, τραγούδια, γέλια, σαμπάνιες… Ναι, διότι το νέο έτος φέρνει μαζί του και την ελπίδα, την προσδοκία ότι τα πράγματα θα αλλάξουν προς το καλύτερο. Αυτή είναι όμως η μία όψη του νομίσματος. Η άλλη όψη είναι εντελώς διαφορετική. Δεν είναι μόνο ότι κάτι αρχίζει, είναι και ότι κάτι τελειώνει. Άλλος ένας χρόνος πέρασε. Θέλουμε δε θέλουμε, εμείς οι μεγαλύτεροι, οι 60άρηδες, ερχόμαστε αντιμέτωποι με θεμελιώδη θέματα της ζωής. Την προσωρινότητα της ζωής μας, το ότι είμαστε περαστικοί από τον κόσμο αυτόν. Το ότι η ζωή είναι το πιο πολύτιμο δώρο μεν, αλλά έχει κι ένα τέλος. «Δεύτερη ζωή δεν έχει».
Το εξέφρασε πολύ ξεκάθαρα ένα άλλο μέλος από τη θεραπευτική ομάδα των γυναικών : «Ένα ευθύγραμμο τμήμα είναι ο άνθρωπος. Έχει αρχή και τέλος.» Και συνέχισε : «Η έννοια του τέλους, έτσι κι αλλιώς είναι στη μοίρα μας. Είμαστε φθαρτοί, πεπερασμένοι. Όσο μεγαλώνω, με συγκινεί, με μελαγχολεί ότι υπάρχει κάποιο όριο. Είναι η ίδια η ζωή… Φθορά, θνητότητα.. Σ’ αυτόν τον χρόνο που έχω, θέλω, πρέπει να τελειώσω. Να αλλάξω τον τρόπο που βλέπω τα πράγματα, για να γίνουν αλλιώς. Πιο πολύ υποφέρω όταν δε δέχομαι τις αλλαγές. Να το δω σαν ολοκλήρωση κι όχι σαν αποχωρισμό, σαν τέλος. Παλεύω να αξιοποιήσω αυτό που μου έχει μείνει, για να μην πάει χαμένο. Να ζω την ιερότητα της στιγμής στο Εδώ και Τώρα. Τίποτα δεν επαναλαμβάνεται.. Η δημιουργία είναι μία νίκη ενάντια στον θάνατο. Η δημιουργία είναι το αντίδοτο του θανάτου. Αφήνω ένα αποτύπωμα, ένα κομμάτι της καρδιάς μου αφήνω… Χαίρομαι που θ’ αφήσω κάτι από εμένα.. Εγώ το τέλος θέλω να το δω με την έννοια του σκοπού, της ολοκλήρωσης. Νιώθω συγκίνηση, μελαγχολία, αγάπη, ευγνωμοσύνη.»
Είναι η καλύτερη αναπλαισίωση που έχω ακούσει στην 20χρονη πορεία μου ως ψυχολόγος. Το τέλος με την έννοια του σκοπού. Καταπληκτικό ! Ναι, γιατί για μας τους Έλληνες, «τέλος» σημαίνει και «σκοπός» ! Και είναι κι αυτό ένα από τα «δώρα» των χριστουγεννιάτικων εορτών. Να αξιοποιηθούν όλα αυτά τα συναισθήματα, ακόμα και η νοσταλγία, η θλίψη, η μοναξιά, ο θυμός, ο πόνος σαν μια ευκαιρία προσωπικής αναβάθμισης, ανάπτυξης, ανέλιξης. Μέσα από τη συνειδητοποίηση των ευάλωτων – κυρίως- συναισθημάτων μας, βγαίνει πάντα κάτι νέο. Οι γιορτές αυτές μας δίνουν την ευκαιρία να εξερευνήσουμε το προσωπικό μας νόημα, να επανανοηματοδοτήσουμε τη ζωή μας, ποιος είμαι, πού πάω, γιατί, τι αξίες θέλω πλέον να υπηρετώ, τι νόημα δίνω εγώ ο ίδιος στην υπόλοιπη ζωή μου. Είναι η κατάλληλη στιγμή να κάνουμε την αξιολόγησή μας για τη χρονιά που πέρασε και να ονειρευτούμε τι θέλουμε να κάνουμε τη χρονιά που έρχεται. Είναι τότε που οι γιορτές θα αποκτήσουν το απόλυτο νόημά τους, σαν μία ( ακόμα ) ευκαιρία να αναδυθεί κάτι ουσιαστικά δημιουργικό, κάτι πολύ δικό μας.
Να θυμάσαι : τις ημέρες αυτές χτίζεις τις αναμνήσεις που θα έχεις αργότερα. Προλαβαίνεις, λοιπόν, να τις διαμορφώσεις με τον τρόπο που εσύ θέλεις. Κάνε την εξής άσκηση : κλείσε τα μάτια σου, κάθισε χαλαρά, και φαντάσου ότι οι γιορτές τελείωσαν, είναι 8 του Γενάρη, και ότι πέρασες πολύ όμορφα τις μέρες αυτές. Αναρωτήσου, τι (δεν) έκανες και τα πράγματα λειτούργησαν τόσο ωραία ; Ε, κάν’ το λοιπόν ! Τι θα ήθελες να κάνεις που θα μπορούσες κι όμως συνεχώς το αναβάλλεις ; Τι εμπειρίες λαχταρούσες να έχεις που όμως έμειναν απραγματοποίητες ; Μήπως η ρουτίνα, η καθημερινότητα, η συνήθεια σε ρούφηξαν κι έπνιξες όλα εκείνα που θα μπορούσαν να ομορφύνουν τη ζωή σου ; Τόλμησες να πετάξεις «βαρίδια» που άλλοι σου τα φόρτωσαν ; Έβαλες καλύτερα όρια ; Είπες και κανένα «Όχι» ; Έδιωξες τους τοξικούς ανθρώπους από τη ζωή σου ; Να θυμάσαι : «Το παρελθόν σου είναι γραμμένο στο μέλλον σου»…
Οι γονείς χτίζουν χριστουγεννιάτικες αναμνήσεις και για τα παιδιά τους. Είναι λυπηρό να έρχονται τα παιδιά τους, ενήλικες ή μεσήλικες πλέον στις θεραπευτικές μας ομάδες και να φέρνουν πόνο, πολύ πόνο, θλίψη, απογοήτευση και θυμό για τα Χριστούγεννα που ποτέ δεν έζησαν, που ποτέ δε χάρηκαν ως παιδιά. Ας μην το ξεχνούν αυτό…
Εν κατακλείδι – και γι΄αυτό γράφονται κι αυτές οι γραμμές – έχουμε να αλλάξουμε ρότα : ας μην περιμένουμε από τα Χριστούγεννα να δώσουν νόημα σε μας… Εμείς έχουμε να δώσουμε νόημα στα Χριστούγεννα κι όχι αυτά σ’ εμάς. Κι όχι μόνο στα Χριστούγεννα, αλλά και στη ζωή μας γενικότερα … Κι αν καταφέρουμε και υψώσουμε λίγο τη ματιά μας, υπερβούμε την ατομικότητά μας και κοιτάξουμε και τον πλησίον μας που είναι μόνος, ακόμα καλύτερα…
Καλά Χριστούγεννα είναι τα «κερδισμένα» Χριστούγεννα…
Νίκος Μαρκάκης