ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΠΑΝΔΗΜΙΑΣ

ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΠΑΝΔΗΜΙΑΣ

Νίκος Μαρκάκης

Λέγοντας ανθεκτικότητα (από το αγγλικό resilience που με τη σειρά του προέρχεται από τη μετοχή του λατινικού ρήματος resilire που σημαίνει «αναπηδώ προς τα πίσω, ανακάμπτω, αναδιπλώνομαι») εννοούμε την ικανότητα του ζωντανού συστήματος ( π.χ. έμβια όντα, ζευγάρι, οικογένεια, μια πόλη κτλ. ) όχι μόνο να αντέχει, ν’ ανακάμπτει και να προσαρμόζεται στις αντίξοες καταστάσεις, αλλά και να τις υπερβαίνει και, κυρίως, να τις αξιοποιεί. Αντιξοότητα μπορεί να θεωρηθεί οποιαδήποτε κατάσταση η οποία είναι δυνητικά επιβλαβής ή οποιοσδήποτε παράγοντας που διαταράσσει την ισορροπία και την ομοιόσταση ενός ζωντανού συστήματος.

Ζούμε πλέον σε αντίξοες εποχές. Άνθρωποι δύο κατηγοριών Απ΄ τη μια οι εμβολιασμένοι ή/και νοσήσαντες από την COVID-19 κι απ΄ την άλλοι οι «Ανεμβολίαστοι». Πολίτες Α΄ και Β΄ κατηγορίας. Περίεργες εποχές…. Πρωτόγνωρες για όλους μας. Απ΄ τη μια είμαστε «ελεύθεροι», αλλά απ΄ την άλλη δεν είμαστε ελεύθεροι να είμαστε ο εαυτός μας και ζούμε τόσο όσο, όποτε κι όπως μας επιτρέπει η άρχουσα ελίτ, με τον διχασμό να πλανάται ως δαμόκλειος σπάθη πάνω από τα κεφάλια μας.

Ο Giorgio Agaben μας παρομοιάζει με τους Ρωμαίους πολίτες Homo sacer, δηλαδή πολίτες σε μόνιμη κατάσταση εξαίρεσης, που ζούσαν μεν ( δηλαδή υπήρχαν ως βιολογικές υπάρξεις ) , αλλά δε βίωναν, δεν μπορούσαν να είναι ο εαυτός τους όπως οι ίδιοι επιθυμούσαν με βάση τα θέλω και τις ανάγκες τους. Ζούσαν, αλλά δε βίωναν… Ζωή σε παύση λοιπόν, ζωή «γυμνή» όπως χαρακτηριστικά την αναφέρει.

Ζωή σε «αίθουσα αναμονής» που περιμένεις υπομονετικά, μη μπορώντας να κάνεις κάτι, αναφέρει το Α.Κ.Μ.Α. ( Αθηναϊκό Κέντρο Μελέτης του Ανθρώπου )

Μια ζωή, που, λιγότερο ή περισσότερο, μοιάζει με Στρατόπεδο Συγκέντρωσης ( Konzentrationslager ) νέου τύπου, όπου η ζωή καταντά «μια προσωρινή ύπαρξη αορίστου χρόνου», όπως αναφέρει ο Victor Frankl, στο βιβλίο του «Το νόημα της ζωής».

Το πιο καταθλιπτικό βασανιστήριο στο οποίο μας υποβάλουν «για το καλό μας» ( «fur ihre Sicherheit» όπως έλεγαν και οι Ναζί του Χίτλερ, «για την ασφάλειά σας» ) δεν είναι ούτε η μάσκα, ούτε τα σελφ-τεστ, τα ράπιντ-τεστ, τα σκαναρίσματα κι ο έλεγχος ταυτοτήτων, το κατ’ ευφημισμόν free-pass και τόσα άλλα βασανιστήρια για έναν ιό που έχει θνησιμότητα περίπου ίδια με την εποχική γρίπη ( γύρω στο 0,2 % ), όσο το ότι η διεργασία – κατάσταση πηγαίνει από το κακό στο χειρότερο ( ήδη ψηφίστηκε υποχρεωτικός εμβολιασμός για τους άνω των 60 χρονών ) και το ότι δεν ξέρουμε πότε θα τελειώσει αυτός ο εφιάλτης και πότε θα πάρουμε τις ζωές μας πίσω… Ή, για να το πω λίγο ρεαλιστικότερα, πότε θα τον τελειώσουμε, εμείς, με την προσωπική και δυναμική μας (αντί)δραση….

Μέσα σ’ αυτήν την «πισίνα» κολυμπάμε όλοι μας, «συγκάτοικοι είμαστε όλοι στην τρέλα» τραγουδάνε οι αδερφοί Κατσιμίχα. Στόχος αυτού του άρθρου όμως δεν είναι να μιλήσουμε για τον κορωνοϊό και τις επιπτώσεις του, ούτε να αναλύσουμε διεξοδικά την έννοια της ανθεκτικότητας, όσο να βρούμε τρόπους, να καλλιεργήσουμε δεξιότητες, να αναπτύξουμε, να αναβαθμίσουμε τις ήδη υπάρχουσες ικανότητες και το δυναμικό που έχουμε μέσα μας, έτσι ώστε, όχι μόνο να αντέξουμε την επώδυνη κατάσταση που ζούμε, όχι μόνο να επιβιώσουμε, σωματικά, πνευματικά, ψυχολογικά, αλλά να βγούμε και πιο ανθεκτικοί, πιο ενήμεροι, πιο σοφοί, απ’ όλο αυτό. Στόχος μου είναι να καταγράψω άξονες πάνω στους οποίους μπορεί να κινείται κανείς για να βελτιώνει την ανθεκτικότητά του.

Όσο και να θέλουμε αποκλείεται να γυρίσουμε σ’ αυτό που ήμασταν προ κορωνοϊού. Ήδη φιλίες έχουν διαρραγεί, φίλοι, συγγενείς έχουν πεθάνει, συμπεριφορές έχουν αλλάξει, αρχές και αξίες έχουν διαφοροποιηθεί. Και φαίνεται ότι θα συνεχίσουν να αλλάζουν τα δεδομένα. Κι όσο αλλάζουν τα «εισερχόμενα» τόσο επιβάλλεται να αλλάξουν και τα «εξερχόμενα». Ζωντανό σύστημα που δεν αλλάζει και δεν προσαρμόζεται στην αντικειμενική πραγματικότητα είναι καταδικασμένο σε θάνατο. Θυμηθείτε τι έπαθαν οι δεινόσαυροι που κυριαρχούσαν στον πλανήτη μας για 160.000.000 χρόνια, αλλά εξαφανίστηκαν, διότι δεν μπόρεσαν να προσαρμοστούν στις ραγδαίες αλλαγές του περιβάλλοντος. Απ΄ την άλλη, για πρώτη φορά στην ιστορία καταγράφεται ότι γεννιούνται ελέφαντες χωρίς χαυλιόδοντες, ως ένα μέσο άμυνας κι επιβίωσης από το κυνήγι που τους κάνουν οι άνθρωποι για να πάρουν το ελεφαντοστό. Επιβιώνει ο προσαρμοστικότερος, όχι ο εξυπνότερος ούτε ο δυνατότερος, μας θυμίζει ο Δαρβίνος.

Στόχος μου λοιπόν, μέσα από αυτό το άρθρο είναι να βοηθήσω κι εγώ έτσι ώστε να πάμε σε έναν άλλο τρόπο ζωής, καλύτερο, ποιοτικότερο, πιο αναβαθμισμένο. Έτσι θα έχουμε αξιοποιήσει και την Covid-19.

Ναι, είμαστε φοβισμένοι, απογοητευμένοι, μπερδεμένοι, κολυμπάμε στην αγωνία, έχουμε πολύ θυμό έως και αγανάκτηση. Είμαστε κι απελπισμένοι. Όμως όλα αυτά τα δυσάρεστα συναισθήματα μπορούν να αξιοποιηθούν υπέρ μας, έχουν και την καλή πλευρά τους : Να μας δώσουν ώθηση, ενέργεια, να γίνουν ενδυνάμωση και δύναμη αλλαγής, αναβάθμισης. Ακόμα κι η απελπισία έχει την καλή της πλευρά : Ο πιο απελπισμένος αλλάζει, αναφέρει ο Πελατσόλι. Η κρίση είναι κίνδυνος και ευκαιρία ταυτόχρονα. Ευκαιρία για αναστοχασμό, επαναπροσδιορισμό, ανασύνταξη, επανεκκίνηση, ευκαιρία ν’ ανανεώσουμε και να επικαιροποιήσουμε «συμβόλαια», ευκαιρία ν’ αυξήσουμε τον βαθμό αυτογνωσίας μας και διαφοροποίησής μας, ευκαιρία για να ενηλικιωθούμε 100%. «Αρκεί να μετακινηθούμε από το πένθος στην αξιοποίηση», όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Πέτρος Πολυχρόνης.

Στόχος του άρθρου αυτού είναι να καταγράψω κάποιες χρήσιμες και πρακτικές ιδέες, συμβουλές και μεθόδους που αν τις καλλιεργήσουμε θ’ αυξηθεί η ανθεκτικότητά μας και όχι μόνο. Για να μην μακρηγορώ και σας κουράζω, δε θα τις αναλύω διεξοδικά, παραθέτω κάποιες σύντομες παρατηρήσεις. Τις παραθέτω με μορφή ερωτήσεων, έτσι ώστε, όποιος θέλει να μπορεί να τις κάνει σαν άσκηση. Αυτός ο τρόπος θα τον βοηθήσει ακόμα περισσότερο. Ας ξεκινήσουμε :

ΝΟΗΜΑΤΟΚΕΝΤΡΙΚΗ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ ( ΛΟΓΟΘΕΡΑΠΕΙΑ) – ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ

( Λόγος = νόημα )

Υπάρχει τουλάχιστον ένα πρόσωπο που σε αποδέχεται ανεπιφύλακτα, σε εκτιμά, σε σέβεται ;
Υπάρχει τουλάχιστον ένα πρόσωπο που πιστεύει σ’ εσένα ;
Έχεις υποστηρικτικό δίκτυο, κάποιο «λιμανάκι» που νιώθεις ασφάλεια ; ( βλ. «Συνδεδεμένοι» Connected, Νικόλας Χρηστάκης και Τζ. Μπόουλμπυ, θεωρία δεσμού / προσκόλλησης: Στις αντίξοες συνθήκες, μια ασφαλής προσκόλληση επιτρέπει την ανάπτυξη της ικανότητας να διατηρούμε την εμπιστοσύνη στον εαυτό μας παρά τις δυσκολίες και να αναζητούμε πηγές στήριξης. )
Έχεις δημιουργήσει ασφαλείς δεσμούς με κάποιους ανθρώπους ;
Έχεις τουλάχιστον έναν πρόσωπο για το οποίο νοιάζεσαι ειλικρινά ;
Είσαι μόνος ; Νιώθεις μόνος ; ( Τα σύγχρονα δεδομένα των νευροεπιστημών δείχνουν ότι δεν είναι τόσο οι σεξουαλικές ορμές ( Φρόυντ ) ούτε η επιθυμία για κυριαρχία κι εξουσία ( Άντλερ ) όσο η ανάγκη μας για σχέση, στήριξη, παρουσία του άλλου. )
Ποια είναι τ’ αγαπημένα σου πρόσωπα ; Ονόμασέ τα. Τα συλλογίζεσαι συχνά; ( «Και τίποτα να μην έχει κανείς μπορεί να νιώσει ευδαιμονία καθώς συλλογίζεται τους αγαπημένους του» ισχυρίζεται ο Β. Φρανκλ. )
Έχεις θετική στάση απέναντι στη ζωή, παρά τις όποιες δύσκολες συνθήκες; ( Η ερμηνεία που δίνω στα γεγονότα είναι καταλυτική. Βοηθάει λοιπόν να κάνω τέτοιες ερμηνείες που υπηρετούν ζωή… Εξαρτάται βέβαια από το πόσο αντίξοες είναι οι συνθήκες. )
Θεωρείς ότι ήσουν αρκετά συμφιλιωμένος, προετοιμασμένος για την αβεβαιότητα, την αποσταθεροποίηση, το απρόβλεπτο, τον πόνο, την απώλεια, τον θάνατο ; ( Να αντέξουμε την αποσταθεροποίηση, μέσα της κρύβεται η καινοτομία. Στο προβλέψιμο δεν υπάρχει καινοτομία. Να μην είναι όμως μεγάλης διάρκειας. Απαραίτητο και το «λιμανάκι», για να αποδομήσεις το παλιό και ν’ αναζητήσεις το καινούριο… )
Μπορείς να βρεις έναν τουλάχιστον λόγο που να σου κάνει νόημα, για ν’ αντέξεις αυτήν ( ή την όποια ) αντίξοη κατάσταση ; (Αυτός που έχει ένα «διότι» για να ζήσει, μπορεί ν’ αντέξει το κάθε «πώς». Νίτσε )
Διατηρείς την ( ανθρώπινη ) αξιοπρέπειά σου, τον αυτοσεβασμό σου ; ( «Η απελπισία του αγώνα δε μειώνει σε τίποτα την αξιοπρέπειά σου. Ο Σημαντικός Άλλος ( π.χ. το παιδί σου ) να σε βλέπει να πάσχεις περήφανα, όχι άθλια …» γράφει ο Βίκτορ Φράνκλ. Να μη γίνει άλλοθι και δικαιολογία ο κορωνοϊός για να χάσουμε την ηθική μας, να εκπέσουμε σε υπανάπτυχτα στάδια ύπαρξης ούτε να παλιδρομήσουμε, να ξαναπέσουμε π.χ. πάλι στην κατάθλιψη και τα ψυχοφάρμακα)
Έχεις στρέψει τη σκέψη σου σε κάποιο άλλο ζήτημα, θετικό και μελλοντικό ; Ποιο; Ονόμασέ το.
Έχεις πίστη στο μέλλον, στο δικό σου μέλλον ; (Είναι πολύ σημαντικό. «Στις δύσκολες στιγμές να δανείζεσαι από το μέλλον σου» Δημ. Καραγιάννης )
Διατηρείς το κουράγιο σου ; ( Να διατηρήσουμε το κουράγιο μας και να είμαστε βέβαιοι ότι ακόμα και η απελπισία του αγώνα μας, δε μειώνει σε τίποτα την αξιοπρέπεια και το νόημά του. Να πάσχουμε περήφανα, όχι άθλια…)
Διατηρείς την ελπίδα σου ζωντανή ; Πώς ; ( Η απώλεια της ελπίδας και του κουράγιου μειώνει την αντίστασή μας απέναντι στις αρρώστιες. )
Διατηρείς το χαμόγελό σου, το χιούμορ σου ;
Θέλεις να ζήσεις; Όχι απλά να υπάρχεις, αλλά να βιώνεις.( «Ό,τι δε με σκοτώνει, με κάνει πιο δυνατό.» Νίτσε )
Έχεις να περιμένεις πράγματα από τη ζωή ; Ποια ; Ονόμασε 2-3.
Έχεις ευσεβείς πόθους, τεχνητές αισιοδοξίες, κίβδηλες αυταπάτες ; ( Η ανακούφιση είναι παροδική. Είναι τροχοπέδη στην αλλαγή. Μην κάνεις ερμηνείες, μην παίρνεις αποφάσεις με βάση αυτό που θα ήθελες ή με βάση το πώς εσύ φαντάζεσαι ότι συμβαίνουν ή θα συμβούν τα πράγματα ( υποκειμενική πραγματικότητα – ερμηνεία ), αλλά με βάση τις αποδείξεις, τον ορθολογισμό και την αντικειμενική πραγματικότητα. )
Μήπως επέτρεψες στο βάσανό σου να γεμίσει την ψυχή και τον νου σου ; ( Το βάσανο είναι σαν τον αέρα : καταλαμβάνει ομοιόμορφα όσο χώρο του δώσεις )
Τι περιμένει η Ζωή από εσένα ; Τι θα σου έλεγε η Ζωή, αν είχε στόμα και φωνή ; ( Π.χ. «Έχεις ν’ «αναστήσεις» τα παιδιά σου, να ολοκληρώσεις το ημιτελές έργο σου, να γίνεις το πρότυπο για τα παιδιά σου.» «Δεν έχει τόση σημασία τι περιμένεις εσύ από τη ζωή, όσο τι περιμένει η ζωή από εσένα», Β. Φρακλ )
Τι είναι πολύ σημαντικό για σένα αυτόν τον καιρό, ποιες είναι οι προτεραιότητές σου ;
Υπάρχει χάσμα ανάμεσα σ’ αυτά που έχεις ήδη πετύχει, και σ’ αυτά που οφείλεις ακόμα να πετύχεις : Υπάρχει χάσμα ανάμεσα σ’ αυτό που είσαι και σ’ αυτό που θέλεις να γίνεις ; ( Η απόκλιση ανάμεσα στις προσδοκίες και τα επιτεύγματά μας αποτελεί αγχογόνο παράγοντα. Όσο μικρότερο το χάσμα τόσο το καλύτερο, όσο μεγαλύτερο, τόσο το χειρότερο. Επηρεάζει την ψυχική μας υγεία )
Ποιο, τι είναι αυτό ( πρόσωπο, ζώο ή πράγμα ) που σου δίνει νόημα στη ζωή σου τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο ;
Ποια νομίζεις ότι είναι κάποια από τα θετικά στοιχεία που έχεις ; ( χαρακτηριστικά, κλίσεις, ταλέντα, δεξιότητες, ικανότητες ) Κατάγραψέ τα. ( Να είσαι ενήμερος γι’ αυτά, μην τα υποτιμάς, είναι οι πηγές ενέργειάς σου, οι προστατευτικοί σου παράγοντες. )
Πιστεύεις στον εαυτό σου, παρά τις υπάρχουσες δυσκολίες που περνάς και τις συνθήκες που επικρατούν ;
Τι ερμηνείες δίνεις συνήθως στις αντίξοες συνθήκες που περνάς, θετικές, ουδέτερες ή αρνητικές; Μήπως κάτι άλλο ; Είναι λογικές, υπερβολικές, ακραίες, ευχάριστες, δυσάρεστες ; ( Η ανθεκτικότητα δεν έχει σχέση τόσο με την κατάσταση αυτή καθαυτή, όσο με τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύουμε την κατάσταση αυτή. Τα «γυαλιά» που βάζουμε κάνουν τη διαφορά. )
Οι προσδοκίες σου, οι απαιτήσεις σου σχετικά με τους στόχους σου είναι ρεαλιστικές ; ( Είναι λειτουργικότερο, εάν οι προσδοκίες μας είναι ρεαλιστικές, εφαρμόσιμες, υλοποιήσιμες. )
Εξέφρασες τα συναισθήματά σου σε κάποιον Σημαντικό Άλλον; ( Πρόσεχε όμως μην τον κάνεις «σκουπιδοτενεκέ» σου. Η γέφυρα ψυχής δυναμώνει τη σχέση. Το μοίρασμα, το μαζί, το σχετίζεσθαι είναι πιο σημαντικό από το τι μοιράζεσαι, δηλ. το θέμα της συζήτησης )
Κάνεις αναστοχασμό, αυτοαξιολόγηση γι’ αυτές τις αντιξοότητες ; Τις αξιοποίησες ; Το βίωμα έγινε εμπειρία μάθησης, σοφία, ενδυνάμωση ; ( Είναι ευκαιρία να πετύχεις κάτι μέσα από την οδύνη σου, να «μεγαλώσεις» πνευματικά, να υπερβείς ακόμα και τον ίδιο σου τον εαυτό. Να μάθεις κάτι απ’ αυτό που έγινε, να βγεις πιο σοφός, πιο ενήμερος, πιο έμπειρος. Αν λάβει χώρα εκμάθηση, ωρίμανση, ενδυνάμωση τότε λέμε ότι συντελέστηκε διαδικασία ανθεκτικότητας. )
Πήρες κάποιες αποφάσεις ; Έκανες κάποιες αλλαγές στη ζωή σου ; ( «Οι αποφάσεις οδηγούν στις υπερβάσεις» αναφέρει χαρακτηριστικά ο Δημ. Καραγιάννης. )
Άλλαξες την ιεράρχηση των προτεραιοτήτων σου ; ( Όταν αλλάζουν τα «εισερχόμενα», επιβάλλεται ν’ αλλάξουν και τα «εξερχόμενα». Τα ανοιχτά συστήματα όπως ο άνθρωπος, το ζευγάρι, η οικογένεια πρέπει να παραμένουν ανοιχτά συστήματα, έτοιμα να εμπεριέξουν ό,τι καινούριο φέρνει η ζωή και να επαναπροσδιορίσουν, να επικαιροποιήσουν την πορεία, τους στόχους, τα συμβόλαια.)
Ζήτησες βοήθεια, συνεργασία, αλληλεγγύη, συνύπαρξη ;
Βρήκες νέες στρατηγικές υπέρβασης ; Νέα κίνητρα; Νέες προσδοκίες ; Νέες επιθυμίες ; ( Ακόμα κι αν δε βρεις, το σημαντικό είναι να μη χαλαρώσεις, να προσπαθείς, να μη σε πάρει από κάτω, αν μην παραιτηθείς. «Να δώσεις τον αγώνα σου και να μάθεις απ΄αυτό», Γιώργ. Γουρνάς. «Παλεύω, άρα υπάρχω», Νίκ. Μαρκάκης )
Κάνεις θρησκευτικές ή μοιρολατρικές ερμηνείες του στυλ «ήταν θέλημα θεού» ή «φταίει η μοίρα μου, η τύχη μου, το ριζικό μου» ; ( Η ανακούφιση είναι πρόσκαιρη. Χάνεις την ευκαιρία να αλλάξεις ποσοτικά και ποιοτικά τον εαυτό σου, χάνεις την ευκαιρία να βελτιωθείς. )
Αντέχεις την απογοήτευση ; Αντέχεις να μην εκπληρωθεί κάποιος στόχος σου; ( Επαναπροσδιόρισε τις προσδοκίες σου, χαμήλωσε τον πήχη. )
Στις αποτυχίες σου, πού εστιάζεις περισσότερο, στο ότι απέτυχες ή στο ότι προσπάθησες ; ( Να εστιάσεις όχι στην αποτυχία, αλλά στην προσπάθεια και να διδαχτείς απ’ αυτήν. «Απέτυχα μεν, τόλμησα δε !» )
Μήπως υπερτονίζεις συνεχώς τα λάθη σου ; ( Ευκαιρία, τώρα που το διαπίστωσες, να το σπάσεις αυτό το μοτίβο και να το αντικαταστήσεις με κάποιο λειτουργικότερο. Αν π.χ. σε ξεγέλασαν, σε εξαπάτησαν, μην κολλήσεις σ’ αυτό που έπαθες, αλλά Α) προσπάθησε να εντοπίσεις τα στοιχεία αυτά που προκάλεσαν την εξαπάτησή σου. Αποτελούν τα σινιάλα, έτσι ώστε την επόμενη φορά να είσαι πιο …διαβασμένος. Β) Προσπάθησε να βρεις πώς, συνειδητά ή ασυνείδητα, προκαλείς αυτό που απεύχεσαι, πώς συμβάλλεις στη θυματοποίησή σου και Γ) Κράτα μόνο τα λειτουργικά στοιχεία ( φαίνονται εκ του αποτελέσματος ) και καλλιέργησε νέα στοιχεία που θεωρείς ότι θα σε βοηθήσουν στο μέλλον.
Μήπως απορρίπτεις ( συνεχώς) τον εαυτό σου, τον δικάζεις, τον καταδικάζεις ; ( Ευκαιρία ν’ αρχίσεις να λες και κανένα «Μπράβο» στον εαυτό σου για όλ’ αυτά που έχεις πετύχει μέχρι τώρα. Δεν ωφελεί να αυτοκατηγορείσαι ούτε να αυτομαστιγώνεσαι. Προσπάθησε να διατηρήσεις την αυτοεκτίμησή σου. )
Τι θα ‘θελες να ήσουν, ζωγράφος ή οφθαλμίατρος ( Βικτ. Φρανκλ ) ; ( Ο ζωγράφος τα βλέπει υποκειμενικά, όπως του αρέσει, ενώ ο οφθαλμίατρος σου βάζει γυαλιά για να βλέπεις τον κόσμο, τα πράγματα όπως πραγματικά είναι. « Νύφη όπως βρήκες, όχι όπως ήξερες» λέει ο λαός μας )
Έχεις σκεφτεί, αποφασίσει, πώς θέλεις τον εαυτό σου, ποιος θέλεις να γίνεις, ποιος μπορείς να γίνεις; ( στο εκάστοτε πλαίσιο κάθε φορά, στο συγκεκριμένο timing, στη συγκεκριμένη φάση ζωής που περνάς. )
Εν τέλει, ποιο θεωρείς ότι είναι το νόημα που δίνεις στη ζωή σου αυτόν τον καιρό και στη ζωή σου γενικότερα ; ( Ένα γενικότερο νόημα ζωής το οποίο να αποτελεί τον κοινό παρανομαστή στα εκάστοτε επαναπροσδιοριζόμενα επιμέρους νοήματα. Είναι ίσως το σημαντικότερο θέμα η νοηματοδότηση της ζωής σου, διότι «κανένας άνεμος δεν ευνοεί ιστιοφόρο χωρίς προορισμό». «Δεν υπάρχει μεγαλύτερος εθισμός από μια ζωή δίχως νόημα» συνήθιζε να λέει ο Γιώργος Βασιλείου. «Η προσπάθεια για την εύρεση νοήματος στη ζωή είναι η πρωταρχική κινητήρια δύναμη του ανθρώπου» αναφέρει ο Φρανκλ στο βιβλίο του.)
Συμπλήρωσε την πρόταση ή φτιάξε μια λίστα : Έχω…………… Είμαι…………. Βάλε όσα θετικά «Έχω» και «Είμαι» μπορείς. Π.χ. Είμαι υγιής, αρτιμελής, έχω την οικογένειά μου, τη δουλειά μου, ένα πιάτο φαγητό, έχω στέγη, ρούχα, είμαι καλόκαρδος, έχω ανθρώπους που αγαπώ και μ΄ αγαπάνε, φίλους κτλ.. Τα εκτιμάς αυτά που έχεις κι αυτά που είσαι ; Είσαι ευγνώμων γι’ αυτά ;
Πρόσεξε τις συνήθειές σου. Η έξη είναι η δεύτερη φύση του ανθρώπου. Βελτίωσε τη διατροφή σου, αναπαύσου, βρες ελεύθερο χρόνο, φρόντισε τον εαυτό σου ( ιατρικά, εξωτερικά, εσωτερικά ), αθλήσου ( ας είναι και περπάτημα ), κάνε κοινωνικές σχέσεις. «Σχέση = ζωή, ζωή = σχέση». (Ν. Μαρκάκης)

«ΑΣΚΗΣΗ : Κλείσε τα μάτια σου, χαλάρωσε. Οραματίσου ότι όλ’ αυτά έχουν τελειώσει, ότι ήταν ένα άσχημο όνειρο. Πού είσαι ; Τι κάνεις : Πώς ; Με ποιους ; Πώς νιώθεις ; Γράψε μερικές γραμμές, ό,τι σου έρχεται αβίαστα στο μυαλό και στην καρδιά για τις ερωτήσεις που απάντησες.

Ας συνοψίσουμε. Θεωρώ ότι η ανθεκτικότητα δε σχετίζεται με τη φύση αυτή καθεαυτή της κατάστασης, όσο με τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύουμε τη κατάσταση αυτή. «Ταράσσει τοὺς ἀνθρώπους οὐ τὰ πράγματα, ἀλλὰ τὰ περὶ τῶν πραγμάτων δόγματα» διαλαλεί ο Επίκτητος. Αυτό που μας ταράζει δεν είναι τα πράγματα, αλλά η άποψή μας, η ερμηνεία μας γι’ αυτά. Αν το δούμε κάτω από αυτό το πρίσμα, αλλάζει εντελώς το σκηνικό… Αφήνει μια προοπτική, μια ελπίδα… Δεν αναφέρομαι βέβαια σε καταστάσεις οι οποίες είναι ιδιαίτερα τραυματικές, όπως κακοποιήσεις, σοβαρά ατυχήματα κτλ.

Το πώς θα βιώσουμε μια κατάσταση ( π.χ. το ότι τελείωσε μια ερωτική σχέση, το ότι χάσαμε την εμπιστοσύνη μας για κάποιο σημαντικό για μας άτομο, το ότι μας απέλυσαν από την εργασία μας, το ότι συνταξιοδοτηθήκαμε ) εξαρτάται κατά κύριο λόγο από την ερμηνεία που θα κάνουμε. «Το πρόβλημά σου δεν είναι το πρόβλημά σου. Το πρόβλημά σου είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζεις το πρόβλημά σου» αναφέρω συχνά πυκνά στους συμβουλευόμενούς μου. Η ερμηνεία είναι αυτή που μετράει και χωρίς αυτήν δεν μπορεί να προσδιοριστεί ο αντίκτυπος της βλάβης.

Αφού περάσουμε το αρχικό σοκ, το σάστισμα, το «πάγωμα» για όλ’ αυτά τα δυστοπικά που μας συμβαίνουν, αφού πενθήσουμε την παλιά ζωή μας, να αποδεχτούμε την πραγματικότητα, ακόμα κι αν δε μας αρέσει. Σήμερα, 15 Δεκεμβρίου του 2021, είναι έξω χειμώνας, κάνει κρύο και ψιλοβρέχει, μ’ αρέσει δε μ’ αρέσει. Αν συμφιλιωθούμε μαζί της, υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες και ν’ αντέξουμε και να την αλλάξουμε, προς το καλύτερο πάντα. Έτσι είναι η ζωή, πολλές οι λύπες, λίγες οι χαρές. Πότε φουρτούνα, πότε μπουνάτσα. Δυστυχώς – ευτυχώς.

Να συμφιλιωθούμε και με την αβεβαιότητα, την αποσταθεροποίηση, ακόμα και με τον φόβο. Ο φόβος μας προστατεύει από τα αλόγιστα ρίσκα. Τον χρειαζόμαστε μεν, αλλά δεν πρέπει να μας κυριεύει, διότι μετά είμαστε έρμαιο στις αποφάσεις των άλλων, μας ελέγχουν, μας ορίζουν, μας κατευθύνουν. Ο πολύς ο φόβος προκαλεί κι αυτό που απευχόμαστε, π.χ. ο άντρας που ανησυχεί πολύ και φοβάται αν θα έχει την επιθυμητή στύση, το πιθανότερο είναι, να μην την έχει. «Η υπερπρόθεση καθιστά ανέφικτο αυτό που επιθυμείς» αναφέρει ο Β. Φρανκλ. Π.χ. από την πολλή αγωνία του να μην ιδρώσει ο ομιλητής, ιδρώνει πάρα πολύ. Από το υπέρμετρο άγχος του ο διαγωνιζόμενος στις πανελλαδικές εξετάσεις ή ο φοιτητής ή ο υποψήφιος οδηγός δεν αποδίδει τόσο όσο μπορεί.

Να θυμόμαστε πως τα δύσκολα, αν τ’ αντέξουμε, αν τ’ αξιοποιήσουμε, θα μας κάνουν πιο δυνατούς, πιο ανθεκτικούς. Θυμηθείτε τις εικόνες με τους ανθρώπους που δεν έφυγαν στις φωτιές που κατέκαψαν την Εύβοια φέτος το καλοκαίρι, αλλά κάθισαν και, βοηθώντας ο ένας τον άλλον, πάλεψαν με τις φλόγες για να σώσουν το σπίτι τους και το βιος τους. Έπαιζαν με τη φωτιά, τα έβαλαν ακόμα και με το θάνατο… Τυχερά τα παιδιά που έχουν τέτοιους γονείς, τέτοια πρότυπα.

Ο Σίρουλνικ εισήγαγε και τον όρο «Παιδαγωγός Ανθεκτικότητας» ( Π.Α. ). Π.Α μπορεί να είναι ένα άτομο, ένας στόχος, ένα σχέδιο, μια δραστηριότητα, ένα σημαντικό κίνητρο, ένα κατοικίδιο, ένα άθλημα, μια φιλανθρωπική δράση, οτιδήποτε που με την παρουσία του και τον δεσμό μαζί του μας στηρίζει, μας ανακουφίζει, μας δίνει δύναμη και κουράγιο, μας βοηθάει ευεργετικά.

Η ανθεκτικότητα μπορεί να διαμορφωθεί τόσο από παράγοντες επικινδυνότητας, όσο κι από παράγοντες προστασίας και είναι μια διά βίου διαδικασία. Καλλιεργείται οποιαδήποτε στιγμή, στην παιδική ηλικία, στην εφηβική, στην ενήλικη ζωή, στο γήρας. Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που συμβάλλουν στη θετική προσέγγιση απέναντι στην απώλεια και τη βλάβη είναι, σύμφωνα με το Γουόου ( Waugh, 2008), η ισορροπημένη θεώρηση ζωής, η επιμονή, η αυτοπεποίθηση, η προσωπική αυτονομία και η ύπαρξη νοήματος στη ζωή.

Να μην παραμένουμε στην «αίθουσα αναμονής» περιμένοντας πότε θα τελειώσει αυτή η ιστορία, πότε θα βελτιωθούν οι συνθήκες, πότε θ’ αλλάξουν οι άλλοι για να νιώσουμε εμείς καλύτερα. Απαιτείται δυναμική παρουσία στη ζωή μας. Να δώσουμε έμφαση στη λειτουργικότητα, στη λύση, στο μέλλον, στο συγκεκριμένο, «στις ικανότητες, τις αξίες και τα θετικά χαρακτηριστικά κι όχι στις αδυναμίες και τις διαταραχές» (M. Seligman, 2006), όχι στη δυσλειτουργία, στο πρόβλημα, στο παρελθόν, στο γενικό και το αόριστο. Να κάνουμε την απόλυτη αναπλαισίωση : Η δυσκολία είναι μια εμπειρία ενηλικίωσης, ήρθε για να γίνω εγώ πιο σοφός, πιο δυνατός, πιο ενήμερος, πιο δυναμικά παρών στη ζωή μου.

Όταν δεν μπορούμε ν’ αλλάξουμε, ν’ αποφύγουμε μια αντίξοη κατάσταση, ας αλλάξουμε τον εαυτό μας, ποιοτικά και ποσοτικά, εξωτερικά κι εσωτερικά. Κι ως διά μαγείας, όταν αλλάζω εγώ, αλλάζει κι ο άλλος, αλλάζει και η σχέση, αλλάζει και η κατάσταση. Όταν δεν είμαστε σε θέση ν’ αλλάξουμε μια κατάσταση, π.χ. μια ανίατη αρρώστια, αυτό που βοηθάει είναι ν’ αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε, κρίνουμε, αξιολογούμε, ερμηνεύουμε τα πράγματα, π.χ. να σταματήσουμε να σπουδαιολογούμε τ’ ασήμαντα (π.χ. ρούχα, αμάξια, κινητό ) εις βάρος των σημαντικών (π.χ. σχέσεις με αγαπημένα πρόσωπα, οικογένεια).

Μπορούμε να δώσουμε νόημα στη ζωή μας ακόμα και κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες. «Ο ελεύθερος άνθρωπος μπορεί να είναι ελεύθερος ακόμα και στο κλουβί της φυλακής του» αναφέρει ο Μαχάτμα Γκάντι. Ο Νέλσον Μαντέλα στη Νότια Αφρική ευτυχούσε φυλακιζόμενος για 27 συναπτά έτη…

Ακόμα και όλα να μας τα πάρουν, δεν μπορούν να μας πάρουν την προσωπική ελευθερία του πώς θα επιλέξουμε να νοηματοδοτήσουμε και αντιδράσουμε στην όλη κατάσταση και τι στάση θα κρατήσουμε. Να υποταχθούμε ή όχι στις δυνάμεις που μας κλέβουν τον ίδιο μας τον εαυτό ; Ντοστογιέφσκι : Μονάχα ένα φοβάμαι, να είμαι ανάξιος της οδύνης και των μαρτυρίων μου…

Το τι νόημα θα δώσω στο «αναπόδραστο πάσχειν» είναι η μία από τις τρεις πηγές νοήματος σύμφωνα με τον Β. Φρανκλ. Οι άλλες δύο πηγές νοήματος είναι μία εργασία που να με γεμίζει και οι αξίες που υπηρετώ στη ζωή μου ( καλοσύνη, ανθρωπιά, νοιάξιμο, δικαιοσύνη κτλ. ) με πρώτη την αγάπη : «Η σωτηρία του ανθρώπου είναι μέσα από και μέσα στην αγάπη». Να συμπληρώσω εδώ – για να μην παρεξηγηθώ- ότι δεν είναι απαραίτητο το πάσχειν για να δώσουμε νόημα στη ζωή μας. Δεν το ευχόμαστε το πάσχειν. Αυτό που λέω είναι ότι το νόημα ζωής είναι δυνατόν κι εφικτό παρά το πάσχειν.

«Τα σχολεία, για να δημιουργήσουν ευφυή, κοινωνικά υπεύθυνα και ευτυχισμένα άτομα, χρειάζεται να καλλιεργήσουν τρεις κρίσιμες ομάδες δεξιοτήτων» που οι Daniel Goleman και Peter Senge στο βιβλίο τους αναφέρουν ως «τριπλή εστίαση»:

Α) εστίαση στον εαυτό ( κατανόηση και σύνδεση με τον εσωτερικό μας κόσμο )

Β) διαπροσωπική εστίαση ( κατανόηση και σύλληψη της πραγματικότητας των άλλων, σύνδεση με τους άλλους) και

Γ) εστίαση στον έξω κόσμο, στο περιβάλλον (κατανόηση της αλληλεξάρτησης των συστημάτων του ευρύτερου περιβάλλοντος, σύνδεση με την κοινότητα ).

Η ζωή, λέει ο Κάπρα, επιβιώνει χάρη στη συνεργασία, όχι στον ανταγωνισμό. Χαρακτηριστικό είναι το διαδικτυακό βιντεάκι που δείχνει μια πάπια να ταΐζει ψάρια. «Together we stand, devided we fall» τραγουδούν οι Pink Floyd στον δίσκο τους Wall : «μαζί θ’ αντέξουμε, χωριστά θα πέσουμε…»

«Η ανάρρωση, η προσπάθεια» λοιπόν «πρέπει να είναι διαπροσωπική και κοινωνικά στηριζόμενη», αναφέρει ο Π. Πολυχρόνης, με βάση το κοινωνικό «εμβόλιο» «ΣΤΗΡΙΖΩ- ΣΤΗΡΙΖΟΜΑΙ, ΠΡΟΦΥΛΑΣΣΩ – ΠΡΟΦΥΛΑΣΣΟΜΑΙ». «Η ψυχική ανθεκτικότητα δε χτίζεται ατομικά . Χρειαζόμαστε το σχετίζεσθαι, τη σχέση» υπερθεματίζει ο Δημ. Καραγιάννης. Λέμε λοιπόν κατηγορηματικό «ΟΧΙ» στον ανταγωνισμό και στον διχασμό που εσκεμμένα προκαλείται και καλλιεργείται στην κοινωνία μας αυτόν τον καιρό.

Το νόημα είναι αυτό που δίνει σθένος, έτσι ώστε να γίνουμε πιο ευ-σθενείς, πιο ενεργητικοί, πιο δυνατοί, με μεγαλύτερη αντοχή και κουράγιο. Και η ίδια η αναζήτηση νοήματος στη ζωή, προάγει την ανθεκτικότητα.

Το νόημα ορίζεται απαντώντας τις θεμελιώδεις παρακάτω ερωτήσεις : Ποιος είμαι ; Ποιος θέλω να είμαι ; Ποιος μπορώ να γίνω ; Τι νόημα δίνω εγώ ο ίδιος στη ζωή μου ; Ποιες αξίες θέλω να υπηρετήσω ; Τι εναλλακτικές έχω ; Τι νιώθω ; Ποιες είναι οι πιθανότερες συνέπειες των αποφάσεών μου ;

Κι όσον αφορά στη ζευγαρική σχέση, στην οικογένεια και στα παιδιά : Τι νόημα δίνω στη συντροφική σχέση ; Τι νόημα δίνω στην οικογένεια, στο ρόλο του άντρα, του πατέρα, της γυναίκας, της μητέρας ; Τι αποτύπωμα θέλω ν’ αφήσω ; Τι αναμνήσεις θέλω να έχω εγώ αλλά και τα παιδιά μου ; Πώς ν’ αντιμετωπίσω την κρίση ; Τι θέλω να λένε αργότερα, όταν ενηλικιωθούν τα παιδιά μου, για μένα ;

Τώρα είναι η ευκαιρία ! Προλαβαίνω να δρομολογήσω τη ζωή μου με τέτοιον τρόπο έτσι ώστε, γερνώντας και αναπολώντας τη ζωή μου να νιώθω γαλήνη, ολοκλήρωση και δικαίωση.

‘Οσο για τα παιδιά μας, αυτό που θα μάθουν δεν είναι ούτε τα λόγια που θα τους πούμε, ούτε το κήρυγμα που θα τους κάνουμε. Το παιδί, ο άνθρωπος, μαθαίνει μέσω μίμησης και προτύπων. Αυτό, λοιπόν, που θα μάθουν τα παιδιά μας κι οι μελλοντικές γενιές, είναι το πώς εμείς οι γονείς, η πάνω γενιά, διαχειριστήκαμε την όλη κατάσταση, μοιρολατρικά, μίζερα, αδιάφορα ή δημιουργικά. Το τραύμα στο παιδί δε θα δημιουργηθεί τόσο από τον κορωνοϊό ή από την καραντίνα, όσο από το άσχημο μικροκλίμα που υπάρχει στην οικογένεια και κυρίως από τη δυσλειτουργική σχέση του ζευγαριού. Τώρα γράφουν τα παιδιά μας τις αναμνήσεις τους. Αποφασίστε και πράξτε αναλόγως…

Όσο για μένα, εγώ, ο Νίκος ο Μαρκάκης, δίνω νόημα στη ζωή μου, τώρα στα 57 μου, βοηθώντας άλλους ανθρώπους, κυρίως νέους που το έχουν πολλή ανάγκη αυτόν τον καιρό, να βρουν τα δικά τους πατήματα και να δώσουν στη δική τους ζωή ένα νόημα. «Το νόημα της ζωής σου είναι να δώσεις στη ζωή σου ένα νόημα που να σου κάνει νόημα. Εσύ και κανένας άλλος», συνηθίζω να τους λέω. Αυτό με κάνει να νιώθω πληρότητα και αγαλλίαση στην ψυχή μου. Δικαιώνω μια ζωή, τη ζωή μου…

«Το πάσχειν παύει να είναι πάσχειν από τη στιγμή που του δίνεις ένα νόημα», αναφέρει ο Φρανκλ. «Και με τα χίλια βάσανα, πάλι η ζωή γλυκιά ΄ναι» τραγουδά ο λαός μας. Να λέμε λοιπόν «ΝΑΙ» στη ζωή σε πείσμα των πάντων, σε πείσμα των καιρών. Να παραμένουμε οπτιμιστές όντας αντιμέτωποι με την οδύνη, την ενοχή, ακόμα και τον θάνατο…

Θέλω να κλείσω με τα λόγια των δασκάλων μου του Πέτρου Πολυχρόνη, που πρόσφατα έχασε τη μάχη με την επάρατη νόσο και της Μεγάλης Δασκάλας μου, της Βάσως Βασιλείου. «Να μη γυρίσουμε σ’ αυτό που ήμασταν προ Covid-19, αλλά να πάμε σε άλλο τρόπο ζωής, καλύτερο, ποιοτικότερο, πιο αναβαθμισμένο. Τότε θα έχουμε αξιοποιήσει την Covid-19. Όχι έλεγχος, αλλά σχέσεις που κινητοποιούν τις δυνάμεις της κοινωνίας, για να σχεδιάσουμε έναν νέο, καλύτερο κόσμο. Όχι «τι κόσμος έρχεται», αλλά «τι κόσμο θέλουμε», έλεγε ο κ. Πολυχρόνης, η δε δασκάλα όλων μας, συχνά – πυκνά μας υπενθύμιζε :

«ΣΧΕΤΙΖΟΜΑΙ, ΑΡΑ ΥΠΑΡΧΩ»

Καλή «δουλειά», λοιπόν