Ο ΡΟΛΟΣ ΚΙ Η ΑΞΙΑ ΤΩΝ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ
ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΚΑΚΗΣ
-
- Είναι οι συγκινήσεις και τα συναισθήματα το ίδιο πράγμα; Όταν λέμε
«συγκινήσεις» εννοούμε μόνο ότι συγκινηθήκαμε ;
Ας ξεκινήσουμε με φράσεις που λέμε για τις συγκινήσεις και φράσεις που λέμε για τα συναισθήματα.
Φράσεις για τις συγκινήσεις :
- Ο τελικός του ποδοσφαίρου, του μπάσκετ, των 100 μέτρων κτλ. μας πρόσφερε μεγάλες συγκινήσεις.
- Οι γονείς της νύφης και του γαμπρού ένιωσαν έντονες συγκινήσεις στον γάμο των παιδιών τους.
- Μου αρέσει η έντονη ζωή, γεμάτη συγκινήσεις.
- Συγκινησιακά ο Άγγελος είναι πολύ «προχώ».
Φράσεις για τα συναισθήματα
- Στον τελικό του ποδοσφαίρου, του μπάσκετ κτλ. νιώσαμε πολλά και
ανάμεικτα συναισθήματα.
- Οι γονείς της νύφης και του γαμπρού ένιωσαν έντονες συγκινήσεις στον
γάμο των παιδιών τους. Ένιωσαν συναισθήματα χαράς, αγαλλίασης, ευτυχίας, ανακούφισης, αλλά και αγωνίας, άγχους και φόβου. Συγκινήθηκαν μέχρι δακρύων.
- Συναισθηματικά ο Άγγελος είναι πολύ «προχώ».
- Ο Γιώργος είναι συναισθηματικός τύπος. Ο Γιάννης είναι αισθηματίας.
- Συναισθηματικά είμαι χάλια / υπέροχα αυτόν τον καιρό.
- Τρέφω συναισθήματα απέναντί σου.
Βλέπουμε λοιπόν πως οι δύο αυτές έννοιες άλλοτε συμπίπτουν και άλλοτε διαφέρουν. Δε λέμε «τρέφω συγκινήσεις απέναντί σου» ούτε «μου αρέσει η ζωή να είναι γεμάτη συναισθήματα». Είναι λοιπόν έννοιες συνώνυμες, αλλά όχι ταυτόσημες. Ο Damazio ( 2003 ) αναφέρει : «Παρότι τα συναισθήματα και οι συγκινήσεις θεωρούνται έννοιες δίδυμες, οι συγκινήσεις πάντα προηγούνται χρονικά των συναισθημάτων. Επίσης, οι συγκινήσεις είναι δράσεις ή κινήσεις, οι περισσότερες από αυτές δημόσιες ή ορατές προς άλλους, οι οποίες διαδραματίζονται στο πρόσωπο, στη φωνή ή σε συγκεκριμένες συμπεριφορές. Τα συναισθήματα από την άλλη πλευρά είναι πάντα κρυφά. Οι συγκινήσεις παίζουν το «θέατρο» του σώματος, ενώ τα συναισθήματα το «θέατρο» του μυαλού».
Σύμφωνα με τον Damazio υπάρχουν διαφορετικές χροιές των συναισθημάτων :
Α) Μια κατάσταση συγκίνησης ( emotion ) : πυροδότηση και τέλεση μη συνειδητή
Β) Μια κατάσταση συναισθήματος ( feeling) : αναπαράσταση μη συνειδητή
Γ) Μια κατάσταση συναισθήματος με πλήρη συνείδηση. Το άτομο κατανοεί ότι βιώνει ταυτόχρονα και συναίσθημα και συγκίνηση.
Συμφωνεί με τα 6 προαναφερθέντα βασικά συναισθήματα, ενώ ως κοινωνικά συναισθήματα αναφέρει τα εξής : συμπάθεια, ντροπή, ενοχή, περηφάνια, φθόνος, ζήλια, θαυμασμός, αγανάκτηση, περιφρόνηση.
- Σε τι μας χρησιμεύουν τα συναισθήματα ; Ποιος ο ρόλος και η χρησιμότητα των (βασικών ) συναισθημάτων ;
- Υπηρετούν την επιβίωση, την προσαρμογή, την εξέλιξη. Ο φόβος θα κάνει τη γάτα να το βάλει στα πόδια για να γλυτώσει από το σκύλο. Αν δεν μπορεί και ο σκύλος την έχει στριμώξει στη γωνιά, θα θυμώσει, θα ετοιμαστεί για μάχη, θα δείξει τα δόντια της, τα γαμψά νύχια της για να φοβερίσει το σκύλο για να φύγει. Εδώ φαίνεται και μια άλλη χρησιμότητα των συναισθημάτων :
- Μας βοηθούν να οριοθετούμε τους άλλους έως και να τους ελέγχουμε και να τους εξουσιάζουμε. Πόσοι και πόσοι πολιτικοί δεν εφαρμόζουν την αρχή «ο φόβος φυλάει τα έρμα» για να ελέγχουν και να κατευθύνουν το λαό : «Ή Καραμανλής ή τανκς», «Ή Ευρώπη ή χάος» , «Ή ευρώ ή πτώχευση». Πόσοι σύζυγοι, πόσοι δάσκαλοι δεν κάνουν το ίδιο, για να ελέγχουν τις συζύγους τους, τους μαθητές τους… Πόσοι και πόσοι δε θυμώνουμε για να γίνουμε πιο πειστικοί, πιο … ψαρωτικοί. Πόσοι και πόσοι δεν τρομοκρατούν για να επιβάλλουν την άποψή τους, για να εξουσιάζουν τους άλλους , σκάβοντας, κατά βάθος τον λάκκο τους …
- Είναι απολύτως αναγκαία στην αξιολόγηση καταστάσεων και στη συνέχεια, στη λήψη αποφάσεων. Το μυαλό μερικές φορές μας παίζει επικίνδυνα παιχνίδια και μόνο αν αφουγκραστούμε το συναίσθημά μας το …. «καράβι» έρχεται στα ίσα. Θυμάμαι τον εαυτό μου 20άρη στη Σαντορίνη ανεβασμένο σε βράχια 5 μέτρων να προσπαθεί να κάνει βουτιά μπροστά στα μάτια νέων και κορασίδων. Το μυαλό μου με έσπρωχνε να πηδήξω, αν και δεν είχα ιδέα για βουτιές από τέτοιο ύψος, για να μη γίνω ρεζίλι σε γνωστούς κι αγνώστους, για να μην πουν ότι «ο Νίκος είναι κλανιάρης»…. Ευτυχώς το συναίσθημά μου με βοήθησε να πάρω τη σωστή απόφαση, που το μυαλό δεν ήθελε να δει. Η καρδιά μου κόντευε να σπάσει από το φόβο, και, ευτυχώς, το μυαλό την άκουσε και αποφάσισα να κάνω πίσω. Ο φόβος με προφύλαξε, το συναίσθημα με έσωσε.
- Τα συναισθήματα δεν ψεύδονται, δεν παίζουν παιχνίδια, όσο βρίσκονται σε φυσιολογικά πλαίσια και δε γίνονται παθολογικά.
- Μας δίνουν πληροφορίες για το τι συμβαίνει και μάλιστα πιο γρήγορα απ’ ότι το μυαλό. Φανταστείτε ένα κοπάδι από ελάφια που βόσκουν αμέριμνα στη σαβάνα. Όλα προσέχουν όλα. Η ισχύς εν τη ενώσει. Αν κάποιο από αυτά ακούσει τον παραμικρό ανησυχητικό θόρυβο πανικοβάλλεται, ο πανικός απλώνεται στο κοπάδι που σκορπίζει δεξιά κι αριστερά κι έτσι σώζεται από τα νύχια των λιονταριών. Η πληροφορία μέσα από το κύκλωμα των συναισθημάτων έφτασε πολύ πιο γρήγορα στον εγκέφαλο απ’ ότι το κύκλωμα της σκέψης.
- Υποδεικνύουν τα σημαντικά για μας γεγονότα, βάζοντας ταυτόχρονα σε κίνηση την αντίστοιχη συμπεριφορά που βοηθάει στο χειρισμό των γεγονότων αυτών.
- Μας καθοδηγούν, αφού μας θυμίζουν ανά πάσα στιγμή τι νιώθουμε, τι αισθανόμαστε με αυτό που λαμβάνει χώρα στο εδώ και τώρα.
- Μας (επανα)φέρ(ν)ουν στην αντικειμενική, στην …. πραγματική πραγματικότητα, ευτυχώς / δυστυχώς. Ενώ μπορούμε να ξεγελάσουμε το μυαλό μας με διάφορους αμυντικούς μηχανισμούς ( όπως θα έλεγε κι ο Φρόυντ ), π.χ. με την εκλογίκευση, την προβολή ή πιο απλά με την ερμηνεία που θα κάνουμε στα γεγονότα, έρχεται το συναίσθημα να μας υπενθυμίσει και, γιατί όχι, να μας υποχρεώσει να δούμε την αλήθεια που προτιμούμε να μην ξέρουμε. Π.χ. όσο και να εκλογικεύει η σύζυγος την αποχώρηση του συζύγου από το γάμο ή να αρνείται να τη δεχτεί, το συναίσθημά της, η λύπη της, η αγωνία, ο θυμός της θα της το θυμίζουν διαρκώς.
Αυτός είναι και ένας λόγος για τον οποίο τα συναισθήματα από τη μια μας αρέσουν και τα θέλουμε, αλλά από την άλλη μας δυσκολεύουν, τα φοβόμαστε. Φανταστείτε την αγωνία της συζύγου να κρύψει τα συναισθήματα θυμού, οργής, απογοήτευσης για το σύζυγό της, σκεφτόμενη ότι «αν το καταλάβει, μπορεί και να με χωρίσει και δε θέλω, διότι δεν αντέχω τη μοναξιά». Και τα καταχωνιάζει, τα κουκουλώνει, τα καταπιέζει, αντί να τα αποδεχτεί και να τα αξιοποιήσει εκφράζοντάς, να τα εκφράσει αξιοποιώντας τα. Με τον σωστό τρόπο, στο σωστό χρόνο, στο σωστό πλαίσιο. “Τα ανέκφραστα συναισθήματα δεν πεθαίνουν» έλεγε ο Φρόυντ. «Θάβονται ζωντανά και είναι θέμα χρόνου να εκδηλωθούν με τρόπο δυσάρεστο»… Το καμουφλάζ των συναισθημάτων, όχι μόνο δε βοηθάει, δεν προσφέρει τίποτα, αλλά δημιουργεί και μεγάλη εσωτερική αναστάτωση, ένταση, κούραση. Η υπερβολική κούραση των ημερών μας ( δεν υπάρχει ομάδα εκπαιδευτική ή θεραπευτική που όταν τους ρωτάω με τη διάθεση έρχονται, να μη μου πουν και «κούραση, πολλή κούραση…» ) οφείλεται και στη συναισθηματική καταπίεση που υποβάλλουμε στον εαυτό μας τόσο εμείς οι ίδιοι, όσο και όλα τα τοξικά υπερσυστήματα που μας κατακλύζουν.
- Τα συναισθήματα μας θεραπεύουν, αλλά και μας αρρωσταίνουν. Η αναγνώριση, η αποδοχή, η αξιοποίηση των συναισθημάτων, κυρίως των αόρατων, των ανομολόγητων, των ευαίσθητων βοηθάει στη λύση των γόρδιων δεσμών, στην αξιοποίηση της κρίσης και στη βελτίωση της σχέσης. « Η έκφραση του συναισθήματος οδηγεί στην κάθαρση», υποστήριζε ο Φρόυντ.
Αν τα αφήσουμε όμως να γιγαντωθούν, να γίνουν χρόνια, τότε μας αρρωσταίνουν. Η αγωνία θα γίνει φόβος, ο φόβος πανικός, κρίσεις πανικού, τρόμος, φοβία και μετά θα ελέγχουν τη συμπεριφορά μας, τη σκέψη μας, τη ζωή μας την ίδια. Ο καταπιεσμένος θυμός μπορεί να οδηγήσει σε κατάθλιψη ή σε αγανάκτηση, σε μίσος που σου θολώνουν το μυαλό και λες και κάνεις πράγματα που το μετανιώνεις. Το ξαναλέω, αν το συναίσθημα περάσει τα 2/3 της έντασής του, σε σέρνει από τη μύτη. Πόσες φορές δεν ακούμε στην τηλεόραση ότι «Πολύ καλός άνθρωπος ήταν ο κύριος Γιάννης, γιατρός, οικογενειάρχης, απορούμε, πώς σκότωσε τη γυναίκα του…» Το συναίσθημα, αν φουντώσει, αν σε κατακλύσει ολοκληρωτικά σου θολώνει το μυαλό, και έτσι δεν ξεχωρίζει γιατρούς και δασκάλους, άντρες και γυναίκες, φτωχούς ή πλούσιους. Τα συμπαρασύρει όλα στο διάβα του. Είναι σαν τους σεισμούς : καλύτερα να γίνονται μικροσεισμοί και να εκτονώνεται η κατάσταση, παρά να γίνει ένας μεγάλος και να τα διαλύσει όλα ανεπανόρθωτα.
Ακόμα κι τα ευάρεστα συναισθήματα. Όταν είμαστε τρελά ερωτευμένοι χάνουμε το Εγώ μας, το οποίο συγχωνεύεται στο Εμείς και παύουμε να είμαστε ο εαυτός μας. Είμαστε όπως μας θέλει ο άλλος. Βλέπουμε μόνο αυτά που θέλουμε να δούμε, μόνο τα ευχάριστα, τα δυσάρεστα, αν και είναι μπροστά στα μάτια μας, δεν τα υπολογίζουμε καθόλου. Θυμάμαι μια θεραπευόμενή μου η οποία μου το είχε πει ξεκάθαρα : «Μα, αφού το έβλεπα ότι ήταν δύστροπος άνθρωπος και ενδιαφερόταν μόνο για τα χρήματα, τον παντρεύτηκα. Μετά από μερικά χρόνια δεν άντεξα και τον χώρισα. Ξέρετε τι μου είπε; «Πω πω, τι μου κάνεις, πόσο στοιχίζει το διαζύγιο ;»
Σίγουρα κάποιες ανάγκες κρύβονται κάτω από αυτές τις αποφάσεις μας που μας κάνουν να εστιαζόμαστε σ’ αυτές και να αγνοούμε τα υπόλοιπα. Κι όταν οι ανάγκες αυτές ικανοποιηθούν, τότε βλέπουμε και τα πράγματα που δε βλέπαμε πριν. Εξάλλου και η μητέρα φύση, πιστεύω, ξέρει καλά τη δουλειά της : Χρειάζεται να ερωτευτεί το ζευγάρι, να υπερτιμηθεί το συναίσθημα, να υποτιμηθεί το μυαλό, για να υπάρξει η ένωση του αρσενικού με το θηλυκό και να διαιωνισθεί το είδος. Και μετά, πάλι σοφά, η φύση σε φέρνει σε επαφή με την πραγματικότητα, υποχωρώντας το συναίσθημα, και ενδυναμώνοντας το νοητικό κομμάτι, διότι τώρα πρέπει να μεγαλώσουν οι απόγονοι και αυτό δεν μπορεί να γίνει αν … πετάς στα σύννεφα. Πρέπει να προσγειωθείς, ειδάλλως διακυβεύεται η επιβίωση. Έτσι, για να διασκεδάσουμε λιγάκι, μιας και το χιούμορ είναι θεραπευτικό, σας θυμίζω τα λόγια που διάβασα και γέλασα : «Ο έρωτας σε τυφλώνει, αλλά ο γάμος σου ξαναδίνει το φως σου !!…»
- Τα συναισθήματα μας ελευθερώνουν, αλλά και μας σκλαβώνουν. Μόνο ο άνθρωπος που έχει επεξεργαστεί τα συναισθήματά του, τα έχει αναδύσει απ΄ τα βάθη της καρδιάς, τα έχει ονομάσει, τα έχει αποδεχτεί, τα έχει αξιοποιήσει, τα έχει αναπλαισιώσει είναι ελεύθερος άνθρωπος, τα ορίζει, δεν τον ορίζουν, τα ελέγχει, δεν τον ελέγχουν, τα έχει βάλει στη δούλεψή του, αντί να είναι αυτός στη δική τους.
- Τα συναισθήματα μας βοηθούν να βρούμε ποιοι πραγματικά είμαστε. Μόνο αν γίνουν τα προαναφερθέντα, μόνο αν αποκτήσει ο άνθρωπος συγκινησιακή ενημερότητα και συγκινησιακή ταυτότητα, είναι σε θέση να είναι ο εαυτός του, ο πραγματικός εαυτός του και όχι αυτός ο εαυτός που έπλασαν τα συναισθήματα που κυριάρχησαν στην ψυχή του. Είναι λυπηρό να βλέπεις ανθρώπους 40 και 50 χρονών να παλεύουν στις θεραπευτικές ομάδες να «σώσουν οτιδήποτε, αν σώζεται», να αποτινάξουν το θυμό που έχουν για τον γονέα τους, ο οποίος τους έχει παραλύσει και τους έχει καταστρέψει τη ζωή. Τραγικό, αλλά και ελπιδοφόρο. Δέος με κατακλύζει με αυτούς τους ανθρώπους που τολμάνε να … τσαλακωθούν.
- Το εκφρασμένο συναίσθημα ενέχει ευθύνη, και η ευθύνη ελευθερώνει, η ευθύνη σε «μεγαλώνει», βοηθάει όχι μόνο το άτομο , αλλά και τη σχέση. Άλλο είναι το δάχτυλο να δείχνει τον άλλο, άλλο είναι να μιλάς για τον άλλο και να του λες τι αν κάνει και τι να μην κάνει ( καταστρέφοντας έτσι τη σχέση ), κι άλλο είναι το δάχτυλο να γυρίσει προς τον εαυτό, να μιλήσεις για σένα, για τα δικά σου συναισθήματα, το οποίο απ΄ τη μια μας ταρακουνάει, απ΄ τη άλλη σώζει σχέσεις. Άλλο είναι να πεις θυμωμένα «Πάλι τέτοια ώρα γύρισες ; Αν ξανάρθεις τέτοια ώρα, θα βρεις τη πόρτα κλειδωμένη !», κι άλλο είναι να πεις : «Πονάω, λυπάμαι, θυμώνω που δεν παίρνεις ένα τηλέφωνο να μου πεις ότι θ΄ αργήσεις. Αν έπαιρνες, πόσο πιο ήρεμη θα ήμουν…»