«ΟΤΑΝ ΕΝΑ ΠΑΙΔΙ ΔΕΝ ΑΝΘΙΖΕΙ, …..»
Ο Γιωργάκης ήταν 2,5 χρονών όταν ήρθαν οι γονείς του να με συμβουλευτούν, επειδή το παιδί τους έβγαζε περίεργες συμπεριφορές. Επί μιάμιση ώρα το ζευγάρι δεν κοιτάχτηκε ούτε μια φορά και διαρκώς κατηγορούσε ο ένας τον άλλο. Σε κάποια στιγμή, ο Γιωργάκης παίρνει το σακάκι του μπαμπά, το ρίχνει στο πάτωμα, αρχιζει να χοροπηδάει πάνω του, ενώ ταυτόχρονα τραβούσε τα μαλλιά του κι αναφωνούσε: «Κακό Γιωγάκη, κακό Γιωγάκη…»
Ο Ηλίας, μαθητής Γ΄ Δημοτικού δε δίσταζε, την ώρα που έγραφα στον πίνακα και είχα γυρισμένη την πλάτη μου στα παιδιά, να κατεβάζει το παντελονάκι του και να δείχνει το πουλάκι του στα παιδιά. Το έκανε και στα διαλείμματα. Απολάμβανε που όλα τα παιδιά ασχολούνταν μαζί του. Ήταν πολύ δημοφιλής. Είχε ΔΕΠ/Υ ( Διαταραχή ελλειμματικής προσοχής / υπερκινητικότητα )
Ο Δημήτρης, μαθητής Ε΄ Δημοτικού ήρθε μια μέρα που ήμουν εφημερία στην αυλή να του δέσω τα κορδόνια του. «Ποιος σου τα δένει στο σπίτι;» τον ρώτησα. «Η μαμά ου, κύριε» μου απάντησε. «Λοιπόν, θα σου τα δέσω σήμερα, αλλά αύριο θα παρουσιαστείς μπροστά μου και θα ξέρεις να δένεις τα κορδόνια σου» του είπα λίγο ψαρωτικά. Δε φάνηκε ποτέ….
Η Μαρία, μαθήτρια Γ΄ Γυμνασίου είναι ένα πολύ καλό κορίτσι, αλλά, σύμφωνα με τη μητέρα της «πολύ φοβισμένο και με χαμηλή αυτοεκτίμηση» Μιλάει τόσο σιγά που ίσα ίσα καταλαβαίνεις τι λέει. Διστακτική, μετρημένη, δύσκολα κάνει παρέες στο σχολείο. Το καταλαβαίνει κι η ίδια ότι «κάτι δεν πάει καλά» και γι’ αυτό ζήτησαν συμβουλευτική.
Ο Μάριος, μαθητής Γ΄ γυμνασίου σε ιδιωτικό σχολείο, αντιθέτως, είναι τόσο εξωστρεφής, άνετος και «cool», όπως λένε οι γονείς του, που πεντάρα δε δίνει για το τι θα πουν οι γονείς του κι οι καθηγητές του. Τους προκαλεί όλους, τους πετάει το γάντι : Τις προάλλες έβγαλε το πουλάκι του την ώρα του μαθήματος κι αυνανίστηκε μέχρι εκσπερμάτωσης. Όταν τον πήραν χαμπάρι, τρέχαν όλοι σαν τρελοί, γονείς και καθηγητές, για να συνετίσουν τον «αμαρτωλό».
Ο Κώστας, 16χρονος, που δεν άνοιγε βιβλίο και οι γονείς του κόντευαν να σκάσουν. Κι όσο έσκαγαν, τόσο πιο χαλαρός ήταν ο «Κωστάκης». Ο μπαμπάς δούλευε πολύ, έλειπε συχνά από το σπίτι για μέρες. Του κάνανε όλα τα χατήρια, «για το καλό του» όπως έλεγαν, και του έδιναν πολλή εξουσία να αποφασίζει σχεδόν για όλα, ενώ τα όρια ήταν χαοτικά έως ανύπαρκτα. Η μαμά, μια πολύ καθώς πρέπει νοικοκυρά, δεν μπορούσε να τον «κάνει καλά» με τίποτα. Της «είχε πάρει τον αέρα». Ο πατέρας κατηγορούσε τη μητέρα για την αποτυχία της, η μητέρα κατηγορούσε τον πατέρα για την απουσία του, κι έτσι τα πράγματα γίνονταν ακόμα χειρότερα. Όταν ήρθαν απηυδυσμένοι για συμβουλευτική, ρώτησα μεταξύ άλλων τον Κώστα πώς σκοπεύει να κερδίσει τη ζωή του. Αυθόρμητα και ανερυθρίαστα με άφησε άφωνο : «Θα γυρίζω τσόντες !». Οι γονείς του κόντεψαν να λιποθυμήσουν… 
Η Δέσποινα, 22 χρονών πλέον, έχει πέσει στα ναρκωτικά και δεν μπορεί να ξεφύγει. Σηκώνεται και ξαναπέφτει. «Πώς ξεκίνησες ; Πότε ;» την ρώτησα με τρυφερή φωνή. «Στα 14 μου, άρχισα να πίνω λίγο αλκοόλ που έβρισκα στο σπίτι, όταν μάλωναν ο μπαμπάς με τη μαμά. Σιγά σιγά, όσο μεγάλωνα, έμπλεξα με μια παρέα που όλοι κάπνιζαν χόρτο. Άρχισα κι εγώ. Τώρα, όταν δεν έχω χρήματα, κλέβω από το πορτοφόλι του μπαμπά μου. Έκλεψα και το χρυσό μενταγιόν που είχε πάρει δώρο στη μητέρα μου και το πούλησα όσο όσο για να πάρω τη δόση μου…»
Τι είναι αυτό που κάνει τέτοια παιδιά να συμπεριφέρονται με αυτόν τον τρόπο ; Γιατί μαραίνονται και δεν «ανθίζουν»; Φταίνε τα χαρακτηριστικά τους ; Είναι μόνο δικό τους θέμα ή και των υπόλοιπων μελών της οικογένειας, του σχολείου, της πολιτείας, της κοινωνίας γενικότερα ;
Αυτά και πολλά άλλα είναι τα ερωτήματα που θα προσπαθήσουμε να διαλευκάνουμε και να απαντήσουμε στη συνέχεια. Ας ξεκινήσουμε από τα υπερσυστήματα, δηλ. το ευρύτερο πλαίσιο, τη «δεξαμενή» μέσα στην οποία κολυμπάμε όλοι μας.
Τι να πρωτογράψουμε : 10 χρόνια μνημόνια ξεπουλήσαμε τα πάντα, αλλά το χρέος της Ελλάδας όλο κι αυξάνεται. Παντού λουκέτα, άνεργοι άνθρωποι, απογοητευμένοι, θυμωμένοι, φοβισμένοι, προβληματισμένοι…
Μετά ήρθε η πανδημία covid-19 που διέλυσε ακόμα περισσότερο το κοινωνικό κράτος και την οικονομία. Μετά ήρθε κι ο πόλεμος των Η.Π.Α., της Ε.Ε., του ΝΑΤΟ και τα Ουκρανίας με τη Ρωσία. Κάποιοι μιλούν για Γ΄ παγκόσμιο, κάποιοι άλλοι για χρήση πυρηνικών…
Κλιματική αλλαγή, επισιτιστική κρίση, ενεργειακή κρίση, Νέα Τάξη Πραγμάτων, Μεγάλη Επανεκκίνηση (Great Reset ), αποπληθυσμοποίηση, μετάνθρωπος, cyborg, υπερθρησκεία ( Νταταϊσμός), υπερπληροφόρηση, fake news, ρομπότ, ολογράμματα, «άχρηστοι άνθρωποι» ( Yuval Harari, Homo Deus). Ο άνθρωπος κατάντησε «έμμισθος σκλάβος» ( Noam Chomsky ) και η ζωή «γυμνή», ανάξια να τη ζει κανείς. ( Giorgio Agamben ). Για πρώτη φορά στην ιστορία του Homo Sapiens συζητιέται ότι ο άνθρωπος είναι ένα βήμα πριν την ολική καταστροφή του είδους του και μάλιστα μέσα στον 21ο αιώνα.
Όσον αφορά στα δικά μας, στην Ελλάδα, το τοπίο δε φαίνεται να είναι καλύτερο : Ανεργία, φτώχια, δυστυχία, απορία κι εκνευρισμός επικρατούν παντού. Είναι Οκτώβρης του 2022 κι Ελλάδα μοιάζει με καζάνι έτοιμο να εκραγεί.. Γυναικοκτονίες, παιδεραστές, σκάνδαλα… Pushbacks, λαθρομετανάστες, πρόσφυγες, υπογεννητικότητα, ρήτρα αναπροσαρμογής στη ΔΕΗ, συνεπιμέλεια, ΛΟΑΤΚΙ, πόλεμος ( 😉 με την Τουρκία, webex, τηλεκπαίδευση, lockdowns, μάσκες, selftest, pcr-test, υπερθνησιμότητα…..
Όλα αυτά μαζί αποτελούν ένα τοξικό κοκτέιλ. Πώς, πότε να προλάβει ο ενήλικας να τα διυλίσει, να τα εμπεριέξει και να τα απαρτιώσει; Πόσο μάλλον ένα παιδί … Έτσι ( σχεδόν ) όλοι αναπτύσσουν συμπτώματα. Τα διαζύγια, τα ψυχοσωματικά, οι καταθλίψεις, οι αυτοκτονίες στα ύψη.
Οι αριθμοί αδιάψευστοι μάρτυρες :
- 1 στα 5 παιδιά ( δηλ. 20%) παρουσιάζει προβλήματα ψυχικής υγείας
- 43% αύξηση στη ΔΕΠ/Υ
- 37% αύξηση στην εφηβική κατάθλιψη
- 200% αύξηση αυτοκτονιών στις ηλικίες 10 – 14 χρονών ( Δρ Ovide, σιωπηρή τραγωδία )
- Το 2011 στις ΗΠΑ 3,5 εκατομμύρια παιδιά έπαιρναν φαρμακευτική αγωγή ( διεγερτικό Το 2012 στο Ηνωμ. Βασίλειο περίπου 800 χιλιάδες παιδιά το έπαιρναν απλά για να αυξήσουν τις επιδόσεις τους. Ακόμα και υγιή παιδιά…
Ο ψυχίατρος – ψυχοθεραπευτής Δημ. Καραγιάννης στο Κέντρο Παιδοψυχικής Υγιεινής στην Αθήνα «έβλεπε» πριν 15 χρόνια περίπου 500 περιστατικά το χρόνο. Τώρα πλησιάζουν τις 6.000…
Όλ’ αυτά αποτελούν, κατά την άποψή μου, ένα πολύ εκρηκτικό κοκτέιλ, που επηρεάζει αρνητικά όχι μόνο τους ενήλικες γονείς, αλλά και τα παιδιά, με αποτέλεσμα να παρουσιάζουν συμπτώματα αμφότεροι. Αγωνία, άγχος, κρίσεις πανικού…
Τι να κάνει ο γονέας ; Από πού να κρατηθεί ; Πώς να μετριάσει τις τύψεις του και τις ενοχές του που όλη μέρα δουλεύει ; Δουλεύει συνεχώς για να προσφέρει πολλά και πλούσια υλικά αγαθά στο παιδί του, απουσιάζοντας όμως από τη ζωή του παιδιού, τόσο ως φυσική παρουσία, όσο και συγκινησιακά. Του δίνει πολλή ισχύ κι εξουσία, του δίνει ακόμα και το «τιμόνι» της οικογένειας, αφήνει το παιδί να «διοικεί τον κόσμο» και να βάζει τους κανόνες.
Το κινητό έγινε προέκταση του εαυτού τους. Ο γονέας αδυνατεί να βάλει όρια στη χρήση του. Γενικά, βάζει πολύ χαλαρά όρια, υπερπροστατεύει τα παιδιά του, τους προσφέρει έτοιμη και μασημένη «τροφή», δεν τα προετοιμάζει, δεν τα προπονεί να γίνουν αυτάρκη, αυτόνομα κι αυτοδύναμα. Καλοκακομαθαίνει τα παιδιά του..
Τα παιδιά αποκτούν αίσθηση δικαιώματος – παντοδυναμίας, ότι μπορούν να έχουν τα πάντα χωρίς κόπο, ότι όλα τους ανήκουν. Αλλά η ζωή δε χρωστά σε κανέναν… Και βγαίνουν στον στίβο της ζωής απροετοίμαστα. Και με το παραμικρό κυματάκι σηκώνουν τα χέρια ψηλά.
Οξύμωρο σχήμα : ενώ οι καταστάσεις χειροτερεύουν, ενώ η ζωή δυσκολεύει, εμείς όχι μόνο δεν προετοιμάζουμε τα παιδιά μας για μια τέτοια ζωή, αλλά τα κανακεύουμε κιόλας. Ανάποδα τα κάνουμε… Ζούμε τις πρώτες γενιές Ελλήνων μεταπολεμικά που τα παιδιά θα ζήσουν χειρότερα, φτωχότερα από τους γονείς τους…. Όσο για την ανάληψη ευθύνης, αυτή αποτελεί άγνωστη λέξη… . Κι έτσι το κακό γίνεται χειρότερο…
Κι όταν ο κόμπος φτάσει στο χτένι, τρέχει ο γονέας στους Μαρκάκηδες για να σώσει ό,τι προλάβει, ό,τι σώζεται, να «διορθώσει το χαλασμένο παιδί», το «μαύρο πρόβατο», «το πρόβλημα της οικογένειας», το «αχάριστο», ρίχνοντάς του μάλιστα και την ευθύνη.
Κάπως έτσι προκύπτουν τα «δύσκολα παιδιά» που έχουν αναπτυξιακές ή γλωσσικές διαταραχές, χαμηλή αυτοεκτίμηση, ανωριμότητα, ΔΕΠ/Υ, μαθησιακές δυσκολίες, διαταραχές συναισθήματος ή/και συμπεριφοράς και τόσα άλλα συμπτώματα που καθρεφτίζουν τη δυσλειτουργία όχι του παιδιού, αλλά των υπερσυστημάτων…. Όπως έστρωσες θα κοιμηθείς, λέει σοφά ο λαός μας.
Το εντυπωσιακό είναι πως η δυσλειτουργία και η παραβατικότητα αυξάνονται όχι μόνο από τις στερήσεις, αλλά κι απ’ το χόρτασμα. Π.χ. Απελευθέρωση του σεξ απ΄ τη μια, κακοποίησή του απ΄την άλλη.
«Οι νέοι αναβάλλουν συνεχώς τη στιγμή που θα νιώσουν έτοιμοι να πάρουν τη ζωή στα χέρια τους και να δεσμευτούν σε σχέση ζευγαριού και μένουν περισσότερο καιρό «προσκολλημένοι» στη γονεϊκή οικογένεια. Τα νέα ζευγάρια φτιάχνουν τη ζωή τους με εξαρτημένο τρόπο από την παλιά γενιά, κι αυτό έχει αντίκτυπο στη μεταξύ τους σχέση, και, επομένως στην οικογένεια που προσπαθούν να φτιάξουν» αναφέρει χαρακτηριστικά η ΕΛ.Ε.ΣΥ.Θ. ( Ελληνική Εταιρεία Συστημικής Θεραπείας ) δίνοντάς μας μία γεύση από το μέλλον των παιδιών.
Αν συνυπολογίσει κανείς όλα τα προαναφερθέντα, δεν είναι δύσκολο να καταλάβει γιατί τα παιδιά συμπεριφέρονται όπως συμπεριφέρονται. Το παιδί δεν ανθίζει, διότι το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει και μεγαλώνει είναι δυσλειτουργικό, συγκρουσιακό, τοξικό…
Χρειάζεται λοιπόν επαναπροσδιορισμός πορείας, στόχων κι άλλου είδους διαπαιδαγώγηση . Η οικογένεια αποτελεί ένα πλέγμα σχέσεων, συγκοινωνούντα δοχεία, που όλοι επηρεάζουν όλους κι επηρεάζονται απ’ αυτούς. Αυτόν λοιπόν που πρέπει να στηρίξουμε, να εκπαιδεύσουμε, να συμβουλεύσουμε, να θεραπεύσουμε είναι πρώτα ο γονέας. Στη συνέχεια να βοηθήσουμε τα ζευγάρια να κάνουν πιο λειτουργικές σχέσεις. Και το δικό τους «μεγάλωμα» είναι που θα βοηθήσει το παιδί ν’ ανθίσει.
Ας δούμε όμως πιο συγκεκριμένα τι μπορούμε να κάνουμε, με την ελπίδα να βελτιωθεί η κατάσταση, παρόλο που αυτό φαίνεται πολύ δύσκολο, αφού όσα νερά και να βγάζουμε από τη βάρκα, μπαίνουν διαρκώς άλλα νερά, αφού η βάρκα είναι τρύπια… Πρώτα λοιπόν χρειάζεται να κλείσουμε την τρύπα και μετά να βγάλουμε τα νερά. Μερικές βασικές οδηγίες- κατευθυντήριες γραμμές που θα βοηθήσουν είναι οι εξής:
- Απλοποίηση της ζωής ( Επίκουρος )
- Επαφή με τη φύση.
- Κοινωνικές σχέσεις και εξωστρέφεια
- Σωστή διατροφή, καλός ύπνος, άσκηση
- Οι γονείς να πετάξουν τις τύψεις και τις ενοχές, διότι, όχι μόνο δε βοηθάνε, αλλά αποτελούν και τροχοπέδη στην αλλαγή.
- Να απενοχοποιηθούν από τα λάθη που κάνουν, αλλά να αξιοποιήσουν τα λάθη που κάνουν ( γονείς και παιδιά). Όποιος μαθαίνει έχει δικαίωμα στο λάθος. Ακόμα και ο γονέας. Άλλαξαν οι καιροί…
- Να μη λένε στα παιδιά τους τι να κάνουν, αλλά να είναι αυτό που θέλουν να γίνουν τα παιδιά τους, π.χ. ειλικρινείς, δίκαιοι, εργατικοί.
- Να δουν οι γονείς τις συμπεριφορές του «δύσκολου» παιδιού τους ως βοηθητικές, ως προσπάθειά του να σπρώξει το οικογενειακό σύστημα στην αλλαγή, στην αναβάθμισή του.
- Να γίνει « ο καταλύτης, ο ρυθμιστής ( CA.RE. SYSTEM ) που με τις παρεμβάσεις του και την καθοδήγησή του ενεργοποιεί και προάγει τις αυτοηγετικές ικανότητες του παιδιού του και την ανέλιξή του.» ( Γιώργος Βασιλείου, Α.Κ.Μ.Α. )
- Να εστιάζονται στο θετικό κι όχι στο αρνητικό, στο σωστό κι όχι στο λάθος, στη λύση κι όχι στο πρόβλημα. Σ’ αυτά που κατάφερε το παιδί και πάνω εκεί να συνεχίσουν να «χτίζουν».
- Να ενθαρρύνουν, να εμψυχώνουν, να υποστηρίζουν, να καθοδηγούν το παιδί τους.
- Να οπλιστούν με υπομονή κι επιμονή και να δώσουν πίστωση χρόνου και στον εαυτό τους και στο παιδί τους.
- Να έχουν υπόψη τους ότι τα πράγματα χειροτερεύουν πριν καλυτερεύσουν, μιας και θα χρειαστεί να αποδομήσουν τον παλιό τρόπο σκέψης και να αναδομήσουν τον νέο και
- Να βάλουν ως στόχο την … αναβάθμιση του «λογισμικού» τους, του τρόπου με τον οποίο χειρίζονται τα πράγματα. Από αυτόν παράγονται οι δυσκολίες και τα προβλήματα..
- Στα σχολεία να γίνονται μαθήματα επικοινωνίας, συναισθηματικής νοημοσύνης, επικοινωνίας, διαχείρισης συγκρούσεων, αυτοβελτίωσης κι αυτογνωσίας.
- Η πολιτεία να υποστηρίζει ποικιλοτρόπως τόσο τους γονείς, όσο και τους νέους ανθρώπους στα πρώτα τους πετάγματα.
- Να δώσουμε έμφαση στην πρόληψη. Να παρακολουθεί ο γονέας τα «σινιάλα» που στέλνουν τα παιδιά και να (αντι)δράσει όσο γίνεται πιο γρήγορα
- Να χτίσει όσο γίνεται μία ζεστή, οικεία, ειλικρινή σχέση με συγκινησιακή παρουσία και κατάθεση. Η σχέση είναι η βάση πάνω στην οποία πατάνε όλα. Είναι το Α και το Ω. Το αποδεικνύουν πλέον και τα σύγχρονα πειράματα των νευροεπιστημόνων. Ο άνθρωπος μεγαλώνει, διαμορφώνεται κι εξελίσσεται μέσα από την αλληλεπίδραση των σχέσεων. Οι σχέσεις με τα παιδιά μας διαμορφώνει τον νου και τον εγκέφαλο του παιδιού. Οι σχέσεις βοηθούν τον εγκέφαλο να αναπτυχθεί, να συγκροτηθεί και να είναι ευέλικτος.
- Να δημιουργεί ένα τέτοιο μικροκλίμα στην οικογένεια, έτσι ώστε το παιδί να νιώθει τη μέγιστη ασφάλεια και σιγουριά.
- Να εμβολιάσει ο παιδί του με αξίες : ανθρωπιά, φιλότιμο, δικαιοσύνη, κουράγιο, υπευθυνότητα, εργατικότητα, αλληλεξάρτηση, συνεργασία, αγάπη, αυτοσυγκράτηση κτλ., όχι τόσο με τα λόγια όσο μέσα από το πρότυπό του.
- Να εστιάζει στα θετικά και στις αυτοηγετικές δυνάμεις του παιδιού κι όχι στα λάθη του.
- Να καλλιεργεί την αυτονομία του παιδιού. Πώς θα γίνουν ανεξάρτητα κι αυτόνομα, αν ο γονέας αποφασίζει συνεχώς γι’ αυτά χωρίς αυτά ; Στόχος του γονέα είναι να αυτοκαταργηθεί, να εκπαιδεύσει, να προπονήσει το παιδί του ώστε να γίνει γονέας του εαυτού του, δάσκαλος του εαυτού του, ηγέτης του εαυτού του, να γίνει αυτάρκες, αυτόνομο και αυτοδύναμο. Να το βοηθήσει στην αυτοποίησή του, στο να γίνει ο εαυτός του.
- Ν’ αγαπά και να αποδέχεται το παιδί του άνευ όρων
- Να βάζει όρια, ξεκάθαρα μεν, εύκαμπτα δε
- Να δίνει ισχύ τόση όση, ανάλογα με την ηλικία του παιδιού
- Να καλλιεργήσει την εξωλεκτική επικοινωνία ( αγκαλιές, φιλιά, χαμόγελα, χάδια, βλεμματική επαφή κτλ. )
- Το σημαντικότερο : να κάνει ο γονέας ειλικρινή, αυθεντική, ζεστή σχέση με το παιδί του. ΣΧΕΣΗ = ΖΩΗ , ΖΩΗ = ΣΧΕΣΗ ( Ν.Μ. ). «ΣΧΕΤΙΖΟΜΑΙ, ΑΡΑ ΥΠΑΡΧΩ», έλεγε η δασκάλα μας, η Βάσω Βασιλείου και ο ψυχίατρος / ψυχοθεραπευτής Γιώργος Γουρνάς υπερθεματίζει : «Ο άνθρωπος γεννιέται, μεγαλώνει, διαμορφώνεται κι εξελίσσεται μέσα σε σχέσεις και σε ομάδες. Η σχέση είναι θεραπεία και η θεραπεία είναι σχέση». «Οι διαπροσωπικές σχέσεις, ο νους κι ο εγκέφαλος συνδιαμορφώνουν αυτό που είμαστε», υποστηρίζει ο νευροεπιστήμονας Daniel Siegel, συμπληρώνοντας : «Η σχέση με τα παιδιά μας διαμορφώνει το νου και τον εγκέφαλο του παιδιού. Οι σχέσεις βοηθούν τον εγκέφαλο να αναπτυχθεί, να συγκροτηθεί και να είναι ευέλικτος. Μέσα από τις σχέσεις οι εγκέφαλοι ρυθμίζουν ο ένας τη χημεία του άλλου, επηρεάζουν τη σωματική και ψυχική υγεία, ακόμα και τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος.»
Η άνθιση του παιδιού σύμφωνα με τα σύγχρονα δεδομένα των νευροεπιστημών περνά μέσα από την αυτογνωσία του γονέα και τη λειτουργική σχέση του ζευγαριού. Καθοριστικό ρόλο παίζει όχι ο ρόλος ( του γονέα), αλλά τι άνθρωπος είναι, τι νόημα δίνει στη ζωή του και πώς ερμηνεύει αυτό που του συμβαίνει.
Τα παιδιά είναι η ελπίδα της θεραπείας των μεγάλων, ο καθρέφτης της κρίσης των μεγάλων, της κοινωνίας μας γενικότερα. Οι μεγάλοι ν’ αναλάβουν το κόστος της αλλαγής… Οι γονείς καλούνται να αλλάξουν στάση ζωής, ερμηνεία, «γυαλιά» και το σύμπτωμα, ως διά μαγείας, θα μειωθεί ή/και θα εξαφανιστεί. Ο γονέας, ο δάσκαλος, να αυτοπαρατηρείται. Διδάσκει και διδάσκεται ταυτόχρονα. Αν αγαπάει τα παιδιά του, να αγαπήσει πρώτα τον εαυτό του και να μεγαλώνει τα παιδιά του «μεγαλώνοντας» τον εαυτό του.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ : Τα παιδιά είναι σαν τα λουλούδια. Όταν ένα λουλούδι, ένα παιδί δεν ανθίζει, αλλάζεις, βελτιώνεις το περιβάλλον μέσα στο οποίο ζει κι όχι το παιδί…. (Alexander Der Heijer ) 
